Cơ sở lý luận và thực tiễn để xây dựng Bộ luật dân sự và tố tụng dân sự

Đây là đề tài có phạm vi nghiên cứu rộng gồm các vấn đề sở hữu, hợp đồng, thừa kế, trách nhiệm dân sự ngoài hợp đồng, quyền tác giả, sáng chế: địa vị pháp lý của những người tham gia tố tụng dân sự thẩm quyền xét xử của Toà án, chứng cứ trong tố tụng dân sự... Việc nghiên cứu những vấn đề trên đòi hỏi phải có thời gian, vật chất, tập trung lực lượng các nhà nghiên cứu lý luận và thực tiễn của nhiều lĩnh vực kinh tế, pháp lý xã hội... Việc nghiên cứu này đòi hỏi một nguồn kinh phí nhất định.

Do còn nhiều mặt hạn chế về khách quan, chủ quan nên Ban chủ nhiệm đề tài không thể cùng một lúc tiến hành nghiên cứu toàn diện các vấn đề nêu trên trong một thời gian ngắn do đó đã quyết định tiến hành nghiên cứu từng bước và có thứ tự ưu tiên các vấn đề. Trước mắt tập trung vào nghiên cứu vấn đề quyền sở hữu. Cụ thể là:

- Những cơ sở lý luận về sở hữu và quyền sở hữu ở nước ta hiện nay.

- Sở hữu nhà nước và quyền sở hữu nhà nước.

- Sở hữu tập thể và quyền sở hữu tập thể.

- Sở hữu tư nhân và quyền sở hữu tư nhân.

- Sở hữu hỗn hợp.

- Thực tiễn xét xử và vấn đề quyền sở hữu.

- Pháp luật của một số nước về sở hữu...

Sở dĩ Ban chủ nhiệm chọn những vấn đề này trước tiên vì những lý do sau:

(i) Trong công cuộc đổi mới ở nước ta hiện nay thì đổi mới kinh tế là trọng tâm. Mà đổi mới kinh tế tất yếu phải liên quan đến vấn đề sở hữu và quyền sở hữu. Bởi vì, khi chuyển nền kinh tế từ cơ chế quản lý tập trung quan liêu bao cấp và cùng với nó là chế độ sở hữu xã hội chủ nghĩa sang nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần, thực hiện cơ chế thị trường có sự điều tiết của Nhà nước đã đặt ra vấn đề phải hoàn thiện chế độ sở hữu và quyền sở hữu cho phù hợp với điều kiện mới. Một điều hiển nhiên là sở hữu (với tư cách là một phạm trù kinh tế) là bộ phận cấu thành của quan hệ sản xuất, bên cạnh quan hệ quản lý và quan hệ phân phối. Quan hệ sở hữu chỉ có thể tồn tại, phát triển và hoàn thiện trong bối cảnh là quan hệ sản xuất phải phù hợp với tính chất và trình độ của lực lượng sản xuất. Trong chặng đường đầu của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội, do lực lượng sản xuất phát triển không đồng đều, còn cùng tồn tại và phát triển nhiều thành phần kinh tế, do vậy cũng còn tồn tại nhiều hình thức sở hữu làm cho các quan hệ sở hữu phong phú, đa dạng, tạo nên sự hỗn hợp, đan xen giữa các hình thức sở hữu. Trong điều kiện mới chúng ta nhận thức về vấn đề sở hữu và quyền sở hữu như thế nào nhất là về mặt lý luận để một mặt phù hợp với những quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin, đồng thời phù hợp với trình độ phát triển kinh tế - xã hội hiện nay ở nước ta.

(ii) Pháp luật về sở hữu ở nước ta từ sau cách mạng tháng 8/945 đến nay được quy định rải rác trong nhiều văn bản, mà chủ yếu là các văn bản dưới luật quy định về sở hữu nhà nước, sở hữu tập thể và sở hữu của công dân. Trừ những văn bản được ban hành sau Đại hội VI, các văn bản ban hành trước chủ yếu xây dựng theo quan điểm quản lý kinh tế bằng cơ chế tập trung quan liêu bao cấp, theo quan điểm kinh tế hiện vật. Do đó các quan hệ sở hữu trước đây được điều chỉnh bằng phương pháp mệnh lệnh hành chính là chủ yếu chứ không phải bằng phương pháp dân sự kinh tế.

Sự không phù hợp, không đầy đủ của pháp luật về sở hữu hiện hành còn được thể hiện rõ thông qua hoạt động xét xử của Toà án, gây khó khăn lúng túng trong việc áp dụng luật nhất là khi giải quyết các tranh chấp về nhà cửa, các công trình xây dựng gắn với quyền sử dụng đất...

Mặt khác, cũng thấy rằng một số các văn bản có quy định về sở hữu đã ban hành từ sau Đại hội VI bước đầu đã phát huy tác dụng, phục vụ tích cực trong công tác đổi mới, thí dụ Quyết định số 217-HĐBT, Nghị định số 50-HĐBT, 98-HĐBT, 143-HĐBT và Chỉ thị số 316-CT của Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng; các Nghị định số 27, 28, 29-HĐBT, Luật Đầu tư nước ngoài tại Việt Nam, Luật Doanh nghiệp tư nhân, Luật Công ty... Tuy nhiên, cần thấy rằng một số quy định cũng bộc lộ những hạn chế, không còn phù hợp với thực tế hiện nay yêu cầu cần có sự sửa đổi, bổ sung kịp thời trong đó có Luật Đất đai năm 1987, Quyết định số 217-HĐBT...

Như vậy, pháp luật về sở hữu của ta hiện nay chưa đầy đủ và chưa đồng bộ, chưa có hiệu lực cao để làm tròn vai trò là công cụ pháp lý hữu hiệu điều chỉnh các quan hệ sở hữu. Trong một chừng mực và mức độ nhất định một số quy định về sở hữu còn là “vật cản” đối với việc giải phóng năng lực sản xuất, kìm hãm sự phát triển của lực lượng sản xuất. Do đó việc nghiên cứu vấn đề sở hữu và quyền sở hữu để tìm kiếm những giải pháp nhằm từng bước xây dựng và hoàn thiện pháp luật về sở hữu phục vụ cho công cuộc đổi mới thực sự là vấn đề cần thiết và cấp bách hiện nay.

(iii) Tại một số nước trên thế giới hiện nay cũng đang diễn ra quá trình cải tổ, cải cách. Quá trình đó đều đụng chạm tới vấn đề sở hữu. Trong quá trình tìm kiếm giải pháp, một số nước đã và đang thực hiện chính sách “tư nhân hoá” tài sản của Nhà nước trong đó có nhà máy, xí nghiệp, đất đai. Cũng cần nói thêm rằng việc tìm tòi, làm đa dạng và phong phú chế độ sở hữu ở một nước là xuất phát từ đặc điểm kinh tế truyền thống và phong tục của mỗi nước đó, tuyệt nhiên không thể dập khuôn vào nước ta.

Tóm lại, sở hữu và quyền sở hữu là những vấn đề rất lớn và phức tạp. Việc nghiên cứu và tìm kiếm những giải pháp nhằm từng bước hoàn thiện pháp luật về sở hữu là vấn đề không thể trì hoãn, nhất là chúng ta đang chuẩn bị cương lĩnh, chiến lược phát triển kinh tế xã hội đến năm 2000, sửa đổi Hiến pháp 1980, xây dựng và ban hành nhiều văn bản pháp luật quan trọng, trong đó có pháp luật về dân sự - kinh doanh, lao động, kiện toàn các cơ quan tài phán...

Mục đích nghiên cứu của đề tài là tìm kiếm những giải pháp nhằm từng bước hoàn thiện pháp luật về sở hữu - một vấn đề không thể trì hoãn – giúp phần vào việc chuẩn bị cương lĩnh, chiến lược phát triển kinh tế xã hội đến năm 2000, sửa đổi Hiến pháp 1980, xây dựng và ban hành nhiều văn bản pháp luật quan trọng, trong đó có pháp luật về dân sự - kinh doanh, lao động, kiện toàn các cơ quan tài phán ở Việt Nam.

Với phạm vi nghiên cứu trên, đề tài tập trung vào ba vấn đề: (i) Quan niệm về sở hữu và quyền sở hữu nhà nước; (ii) Quan điểm cơ bản về sở hữu nhà nước và quyền sở hữu nhà nước ở Việt Nam trong thời kỳ quá độ đi lên chủ nghĩa xã hội; (iii) Phân tích một số vấn đề cụ thể về sở hữu và quyền sở hữu nhà nước và những kiến nghị.

I. QUAN NIỆM VỀ SỞ HỮU VÀ QUYỀN SỞ HỮU NHÀ NƯỚC

Sở hữu là một phạm trù kinh tế nói lên cơ sở kinh tế của một xã hội, còn quyền sở hữu là một phạm trù pháp lý thuộc thượng tầng kiến trúc phản ánh quan hệ sở hữu và gắn liền với Nhà nước và pháp luật.

1. Sở hữu nhà nước

Sở hữu nhà nước là một loại hình thức sở hữu tồn tại trong bất kỳ một xã hội nào có Nhà nước, ở nước ta hiện nay quan niệm về sở hữu nhà nước cũng còn khác nhau.

- Hiến pháp 1980 quy định sở hữu nhà nước là sở hữu toàn dân - mọi tài sản của Nhà nước thuộc quyền sở hữu toàn dân.

- Có ý kiến cho rằng hiện nay ta chưa có sở hữu toàn dân theo đúng nghĩa của nó. Trong thời kỳ quá độ, sở hữu đại diện cho xã hội là sở hữu nhà nước.

- Cũng có ý kiến cho rằng không nên nói sở hữu nhà nước vì quan niệm này dẫn đến cách hiểu là mọi của cải xã hội là của riêng Nhà nước, chỉ nên nói sở hữu toàn dân mà Nhà nước là chủ sở hữu đại diện và mỗi công dân là một đồng sở hữu.

Ở nước ta hiện nay sở hữu nhà nước là sở hữu toàn dân mà Nhà nước là chủ sở hữu đại diện. Sở hữu nhà nước giữ vai trò quyết định đối với sự phát triển của nền kinh tế quốc dân vì:

- Tất cả tư liệu sản xuất chủ yếu có tính chất quyết định đối với nền kinh tế quốc dân đều thuộc sở hữu nhà nước (đất đai, các nguồn tài nguyên, các nhà máy lớn,...)

- Sở hữu nhà nước quyết định tính chất và định hướng phát triển của các hình thức sở hữu khác, hướng dẫn các hình thức sở hữu đi vào quỹ đạo của xã hội chủ nghĩa.

2. Quyền sở hữu nhà nước

Quyền sở hữu nhà nước là một phạm trù pháp lý phản ánh quan hệ sở hữu nhà nước.

a. Khái niệm

Quyền sở hữu nhà nước có thể được hiểu theo các nghĩa khác nhau:

- Quyền sở hữu nhà nước được hiểu theo nghĩa rộng là tổng hợp các quy phạm pháp luật điều chỉnh các quan hệ về chiếm hữu, sử dụng và định đoạt tài sản của nhà nước. Đó là tổng hợp các quy phạm pháp luật nhằm mục đích:

+ Xác nhận quyền chiếm hữu của Nhà nước đối với những tư liệu sản xuất chủ yếu là những tài nguyên thiên nhiên quan trọng cũng như các loại tài sản khác thuộc sở hữu toàn dân.

+ Quy định nội dung và trình tự thực hiện các quyền năng chiếm hữu, sử dụng và định đoạt đối với những tài sản của Nhà nước (thuộc sở hữu toàn dân), phạm vi quyền hạn của các xí nghiệp quốc doanh, các cơ quan nhà nước trong việc quản lý những loại tài sản được Nhà nước giao.

+ Quy định những biện pháp pháp lý để bảo vệ tài sản (vốn) của Nhà nước.

- Theo nghĩa chủ quan quyền sở hữu nhà nước được hiểu là các quyền năng cụ thể của Nhà nước bao gồm: quyền chiếm hữu, sử dụng và định đoạt tài sản.

- Quyền sở hữu nhà nước còn được hiểu là một quan hệ pháp luật dân sự, bao gồm các yếu tố cụ thể, nội dung (quyền chiếm hữu, sử dụng, định đoạt) và khách thể (các loại tài sản thuộc sở hữu nhà nước).

b. Về chủ thể của quyền sở hữu nhà nước có những ý nghĩa khác nhau:

- Nhà nước là chủ thể duy nhất và đặc biệt của tài sản toàn dân. Tính chất đặc biệt thể hiện ở chỗ: Nhà nước vừa nắm quyền lực kinh tế, lại vừa nắm quyền lực chính trị, tự mình quy định khách thể đặc biệt của quyền sở hữu nhà nước, các biện pháp và hình thức thực hiện các quyền năng của mình với tư cách là chủ sở hữu.

- Tài sản nhà nước là tài sản của toàn dân, của toàn xã hội, do đó Nhà nước chỉ là chủ sở hữu đại diện cho sở hữu toàn dân còn các công dân đều là đồng sở hữu và tập thể nào, cá nhân nào được Nhà nước giao tài sản đều là chủ sở hữu thực tế (đồng thời là chủ sử dụng) đối với tài sản đó.

c. Về khách thể quyền sở hữu nhà nước.

Những loại tài sản khác nhau thuộc quyền sở hữu nhà nước được gọi là khách thể của quyền sở hữu nhà nước.

Có những ý kiến khác nhau:

- Chỉ nhấn mạnh tài sản thuộc sở hữu nhà nước là các loại tư liệu sản xuất chủ yếu: đất đai, hầm mỏ, các xí nghiệp quốc doanh, cơ sở kết cấu hạ tầng.

- Khách thể quyền sở hữu nhà nước cần được hiểu rộng hơn ngoài đất đai, các nguồn tài nguyên thiên nhiên và các tư liệu sản xuất chủ yếu khác còn có các loại vốn, thị trường, thông tin, môi trường sinh thái.

Về phân loại khách thể của quyền sở hữu nhà nước cũng có những ý kiến khác nhau:

- Có loại tài sản chỉ thuộc quyền sở hữu toàn dân mà Nhà nước là chủ sở hữu đại diện, không thể chuyển dịch quyền sở hữu cho các chủ thể khác (hợp tác xã, cá nhân). Đó là một số loại tư liệu sản xuất chủ yếu có vai trò quan trọng đối với nền kinh tế quốc dân (đất đai, các nguồn tài nguyên thiên nhiên quan trọng khác - nó là khách thể đặc biệt.

- Có loại tài sản thuộc sở hữu toàn dân có thể chuyển dịch quyền sở hữu cho các chủ sở hữu khác (hợp tác xã, cá nhân) như các loại tư liệu sản xuất thông thường, các loại hàng tiêu dùng…

- Có ý kiến cho rằng trong điều kiện của nền sản xuất hàng hoá nhiều thành phần, bình đẳng trước pháp luật thì các chủ sở hữu thuộc mọi thành phần kinh tế đều có quyền sở hữu như nhau đối với các loại tài sản. Và được tự do chuyển dịch quyền sở hữu cho nhau chứ không thể có loại tài sản chỉ thuộc quyền sở hữu của Nhà nước (kể cả đất đai, tài nguyên khác...).

d. Về nội dung quyền sở hữu nhà nước (sở hữu toàn dân)

Đó là tổng hợp ba quyền năng: quyền chiếm hữu, quyền sử dụng và quyền định đoạt tài sản thuộc sở hữu toàn dân.

- Có ý kiến cho rằng chỉ có Nhà nước là chủ sở hữu duy nhất mới có ba quyền này. Nhà nước thực hiện quyền chiếm hữu đối với tài sản của Nhà nước bằng cách ban hành những chế độ và thể lệ bảo quản và kiểm kê tài sản, tiến hành kiểm kê hàng năm hoặc đột xuất để nắm tình hình tài sản, vật tư, tiền vốn ở các cơ quan nhà nước, xí nghiệp quốc doanh được giao quản lý, sử dụng.

Nhà nước thực hiện quyền sử dụng đối với các tài sản của Nhà nước bằng cách giao tài sản cho các cơ quan nhà nước, xí nghiệp quốc doanh để quản lý khai thác lợi ích của tài sản. Nhà nước thực hiện quyền định đoạt đối với tài sản toàn dân bằng cách thông qua các hợp đồng (bán, cho thuê).

Nhà nước thực hiện quyền sở hữu một cách trực tiếp thông qua các cơ quan quyền lực và các cơ quan quản lý nhà nước hoặc gián tiếp thông qua các tổ chức kinh tế quốc doanh.

- Có ý kiến cho rằng cần phải định rõ quyền chủ sở hữu đại diện là Nhà nước và quyền của chủ sử dụng đối với tài sản thuộc sở hữu nhà nước (sở hữu toàn dân). Người chủ sử dụng (cá nhân hoặc tổ chức) không chỉ có quyền chiếm hữu, sử dụng lợi ích tài sản mà còn được quyền định đoạt quyền sử dụng tài sản đó (chuyển nhượng lại, để lại thừa kế, cho thuê, hưởng hoa lợi) có nghĩa là phải đa dạng hoá quyền sử dụng nhằm phát huy hiệu quả kinh tế của việc sử dụng tài sản và làm sống động quyền sở hữu.

II. QUAN ĐIỂM CƠ BẢN VỀ SỞ HỮU NHÀ NƯỚC VÀ QUYỀN SỞ HỮU NHÀ NƯỚC Ở NƯỚC TA TRONG THỜI KỲ QUÁ ĐỘ LÊN CHỦ NGHĨA XÃ HỘI

Nước ta trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội, vì vậy về sở hữu nhà nước và quyền sở hữu nhà nước cần quán triệt các quan điểm sau:

1. Đa dạng hoá hình thức sở hữu trong nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần, vận động theo cơ chế thị trường, dưới sự quản lý của Nhà nước xã hội chủ nghĩa

Quan điểm phát triển nền kinh tế hàng hoá gồm nhiều thành phần dưới sự quản lý của Nhà nước xã hội chủ nghĩa đã được Đảng ta khởi xướng từ Đại hội VI và đã thực sự đi vào cuộc sống. Nền kinh tế đó đã tạo ra nhiều thị trường hàng hoá: thị trường vật tư, hàng tiêu dùng, thị trường tiền tệ - tín dụng, sức lao động,... Sự tham gia của nhiều thành phần kinh tế vào các tổ chức kinh tế thích hợp (các loại hình công ty...) đã tạo nên sự đan xen giữa các thành phần kinh tế, các hình thức sở hữu, dẫn đến làm đa dạng hoá các hình thức sở hữu (sở hữu hỗn hợp), chứ không còn thuần khiết của 3 hình thức sở hữu chủ yếu: sở hữu nhà nước, sở hữu tập thể và sở hữu tư nhân.

Sở hữu hỗn hợp (giữa Nhà nước với các thành phần kinh tế khác và giữa các thành phần kinh tế khác với nhau) là tất yếu trong nền sản xuất hàng hoá hiện nay ở nước ta.

2. Trong chế độ sở hữu ở nước ta sở hữu nhà nước (sở hữu toàn dân) là nền tảng, kinh tế quốc doanh giữ vai trò chủ đạo

Xét về mặt kinh tế, tài sản thuộc sở hữu nhà nước bao gồm các nguồn tài nguyên và tư liệu sản xuất cơ bản nhất (đất đai, tài nguyên khoáng sản, xí nghiệp quốc doanh nắm giữ các ngành then chốt, là các mạch máu chủ yếu của kinh tế quốc dân...), có tác dụng to lớn và quyết định đến nhiều mặt hoạt động kinh tế - xã hội của đất nước.

Vai trò chủ đạo của kinh tế quốc doanh không chỉ thể hiện ở chỗ:

- Nguồn tài sản lớn nhất tập trung trong kinh tế quốc doanh.

- Kinh tế quốc doanh nắm toàn bộ mạch máu kinh tế.

- Gần như toàn bộ kỹ thuật và lực lưọng cán bộ khoa học kỹ thuật nằm ở kinh tế quốc doanh.

Kinh tế quốc doanh chính là tiêu biểu cho phương thức sản xuất xã hội chủ nghĩa, là cơ sở kinh tế xã hội của chế độ xã hội chủ nghĩa.

Vai trò chủ đạo của kinh tế quốc doanh không phải là ở lĩnh vực nào, ngành nào cũng phải chiếm tỷ trọng tuyệt đối mà chính là ở chỗ kinh tế quốc doanh có chi phối được các thành phần kinh tế khác bằng chính uy tín và hiệu quả sản xuất kinh doanh hay không, có thể điều tiết và dẫn dắt nền kinh tế phát triển đúng hướng, dẫn dắt các thành phần kinh tế khác đi theo quỹ đạo của chủ nghĩa xã hội hay không.

3. Xem xét và giải quyết vấn đề sở hữu theo quan điểm tài chính

Trước đây trong cơ chế tập trung quan liêu bao cấp chúng ta thường xem xét và giải quyết vấn đề sở hữu theo quan điểm kinh tế hiện vật mà ít chú ý đến sở hữu về vốn. Vấn đề quan trọng của sở hữu là không cần biết có bao nhiêu nhà cửa, kho tàng máy móc, xe cộ mà là cơ sở vốn (quy ra tiền) là bao nhiêu. Chỉ có xem xét và giải quyết vấn đề sở hữu theo quan điểm tài chính mới có thể giải quyết được những vấn đề kinh tế nảy sinh trong nền kinh tế thị trường đa dạng và phức tạp.

4. Xác định rõ chủ sở hữu và chủ sử dụng tài sản thuộc sở hữu toàn dân, bảo đảm sử dụng có hiệu quả tài sản, kết hợp lợi ích của xã hội và lợi ích của chủ sử dụng

Trong nhiều năm nhiều tài sản của Nhà nước ở tình trạng “vô chủ”, “cha chung không ai khóc”, mọi người thờ ơ thiếu trách nhiệm, tài sản của Nhà nước được sử dụng không có hiệu quả, người lao động bị tách ra khỏi tư liệu sản xuất. Một trong những nguyên nhân của tình trạng đó là không xác định rõ ai là chủ sở hữu thực tế (chủ sử dụng) đối với tài sản đó, đồng thời phải chịu trách nhiệm đến cùng đối với tài sản đó. Trong định hướng xây dựng quyền sở hữu nhà nước, phải xác định rõ vấn đề tài sản nào là tài sản của Nhà nước, tài sản đó được để ở đâu, loại nào, trong tình trạng nào; bất kỳ tài sản nào cũng phải có chủ sở hữu thực tế (chủ sử dụng) và chủ sở hữu thực tế phải chịu trách nhiệm đến cùng khi sử dụng tài sản đó. Trên cơ sở đó chủ sở hữu mới coi tài sản của Nhà nước như chính tài sản của mình và có ý thức bảo toàn và phát triển tài sản.

5. Giải quyết vấn đề sở hữu từng bước phù hợp với điều kiện phát triển kinh tế xã hội ở nước ta

Đất nước ta đang nằm trong trạng thái xoá bỏ cơ chế cũ tập trung bao cấp chuyển sang cơ chế mới: phát triển kinh tế thị trường, cái cũ chưa mất hẳn - cái mới bắt đầu hình thành và phát triển. Do đó tình hình phát triển kinh tế xã hội còn nhiều biến động, thay đổi. Vì vậy không thể xây dựng và hoàn thiện ngay các quan hệ sở hữu và gắn với nó là pháp luật về sở hữu. Đó là một quá trình cần có các bước đi thích hợp, việc xây dựng chế định pháp lý về quyền sở hữu nói chung trong đó có quyền sở hữu nhà nước cũng cần tiến hành từng bước vững chắc.

III. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CỤ THỂ VÀ CÁC KIẾN NGHỊ

1. Những vấn đề chung về quyền sở hữu nhà nước

1.1. Chủ thể của quyền sở hữu nhà nước

Sở hữu nhà nước là sở hữu toàn dân, trong đó, Nhà nước là chủ sở hữu đại diện và mọi công dân là đồng sở hữu, người sử dụng hợp pháp là chủ sở hữu thực tế (chủ sử dụng)

1.2. Khách thể của quyền sở hữu nhà nước là toàn bộ tài sản thuộc sở hữu toàn dân không chỉ giới hạn ở các loại tư liệu sản xuất chủ yếu (đất đai, hầm mỏ, nước, các xí nghiệp quốc doanh) mà còn là toàn bộ môi trường sinh thái, các loại vốn khác, thị trường. Đề tài kiến nghị sửa lại Điều 19 Hiến pháp 1980 cho phù hợp và chia tài sản nhà nước làm 2 loại:

a. Loại tài sản chỉ Nhà nước có quyền sở hữu, không thể chuyển dịch quyền sở hữu cho các chủ sở hữu khác, trong đó có các nguồn tài nguyên như đất đai, khoáng sản, muối, hệ thống đường sắt, công nghiệp quốc phòng, hệ thống viễn thông...

b. Loại tài sản khác có thể chuyển dịch quyền sở hữu cho các chủ sở hữu khác.

1.3. Nội dung quyền sở hữu nhà nước - sở hữu toàn dân

Nhà nước với tư cách là chủ sở hữu đại diện có quyền chiếm hữu, sử dụng và định đoạt tài sản (vốn) thông qua các cơ quan đại diện. Nhà nước là chủ sở hữu về vốn, tài sản thuộc sở hữu toàn dân. Người sử dụng hợp pháp tài sản nhà nước là chủ sở hữu thực tế (chủ sử dụng) có quyền chiếm hữu, sử dụng đúng mục đích, hưởng hoa lợi, và quyền định đoạt (bán, cho, cho thuê, để lại thừa kế, thế chấp quyền sử dụng theo quy định của pháp luật đối với từng loại tài sản. Chủ sử dụng có nghĩa vụ bảo toàn vốn, đóng thuế và chịu trách nhiệm trực tiếp đối với tài sản nhà nước.

Như vậy, chủ sở hữu thực tế (chủ sử dụng) đã được mở rộng quyền sử dụng nhằm đảm bảo tài sản nhà nước thực sự “có chủ”, làm tăng hiệu quả kinh tế trong việc sử dụng tài sản, đảm bảo lợi ích của Nhà nước (cũng là lợi ích xã hội) và lợi ích của người sử dụng. Như vậy Nhà nước với tư cách chủ sở hữu đại diện không còn thuần tuý sở hữu những tài sản cụ thể mà thực sự là chủ sở hữu về “vốn” và các quyền của chủ sử dụng cũng được đa dạng hoá nhằm phát huy cao nhất hiệu quả kinh tế của việc sử dụng vốn, tài sản.

2. Đất đai - khách thể đặc biệt thuộc quyền sở hữu nhà nước

Theo Hiến pháp năm 1980 (Điều 19) và Luật Đất đai quy định thì “đất đai thuộc sở hữu toàn dân”. Hiện nay cũng còn có những ý kiến khác nhau về sở hữu đất đai.

2.1. Loại ý kiến thứ nhất cho rằng đất đai thuộc sở hữu toàn dân, Nhà nước thống nhất quản lý và giao cho các tổ chức và cá nhân sử dụng, chỉ cho phép chuyển nhượng, bán thành quả lao động, kết quả đầu tư trên đất được giao, đồng thời nghiêm cấm việc bán, mua, lấn, chiếm đất đai như Điều 3, Điều 5 Luật Đất đai quy định. Ý kiến này xuất phát từ quan điểm cho rằng chế độ ta là chế độ xã hội chủ nghĩa - được xây dựng trên cơ sở công hữu về tư liệu sản xuất, trong đó có ruộng đất, từ đó xoá bỏ giai cấp, xoá dần sự chênh lệch giàu nghèo. Mặt khác, đất đai là thành quả cách mạng nên Nhà nước phải thống nhất quản lý và độc quyền phân phối cho các thành viên trong xã hội, không thể có ruộng đất của cá nhân và tập thể. Trong một địa bàn cụ thể mọi người có nhu cầu sử dụng đất đai như nhau đều “bình đẳng” hưởng thụ vốn đất đai.

2.2. Loại ý kiến thứ hai trong một nền kinh tế hàng hoá gồm nhiều thành phần thì các thành phần này đều bình đẳng trước pháp luật trong sản xuất kinh doanh. Vì vậy các thành phần kinh tế đều có quyền sở hữu về ruộng đất. Nếu họ được quyền sở hữu đất đai chắc chắn sẽ có động lực thúc đẩy việc sử dụng, bảo vệ đất đai tốt hơn. Song có điều là phải căn cứ vào nguồn gốc về mặt xã hội của đất đai mà xử lý cụ thể, bảo đảm cho người cần đất để làm ăn sinh sống, thì đều được quyền sở hữu đất đai với mức diện tích hài hoà với vốn đất hiện có bình quân ở mỗi địa phương, tức là lập lại một “mặt bằng” mới về quyền sở hữu chứ không phải là dựa vào nguồn gốc sở hữu để đòi đất của mình đã có trước đây. Ý kiến này cho rằng gần đây trong sản xuất nông nghiệp việc khoán sản phẩm theo Nghị quyết 10 của Bộ Chính trị, thì hộ gia đình là đơn vị tự chủ sản xuất kinh doanh, đất đai được giao ổn định từ 10 - 15 năm cho từng hộ, việc giao đất như vậy không có nghĩa là sở hữu tư nhân, nhưng ít ra cũng gần gũi với tính “tư hữu” của họ nên đã phát huy tính tích cực của nông dân. Phải chăng đó cũng là những “tín hiệu” sở hữu tư nhân, trước mắt nó vẫn có những tác động tích cực xét về mặt hiệu quả kinh tế. Nhà nước chỉ nên giữ lại đất ở mức nhất định phù hợp với điều kiện kinh tế xã hội để các cơ sở quốc doanh sản xuất những sản phẩm mà xét thấy nếu để cho tập thể và cá nhân sản xuất không có hiệu quả bằng quốc doanh hoặc sẽ gây những trở ngại cho Nhà nước trong việc điều tiết nên kinh tế quốc dân.

Sở hữu tập thể về đất đai cũng là một hình thức cần được quy định và khuyến khích. Vấn đề là cần phải chọn quy mô sở hữu đất đai cho phù hợp với khả năng quản lý, điều kiện kinh tế xã hội ở mỗi vùng và phải đảm bảo hiệu quả kinh tế cao hơn sản xuất tư nhân.

Tóm lại, từ những lập luận trên ý kiến này cho rằng trong điều kiện hiện nay ở nước ta nên có ba hình thức sở hữu về đất đai: Nhà nước, tập thể và tư nhân

2.3. Loại ý kiến thứ ba cho rằng, ở nước ta quyền sở hữu đất đai phải thuộc sở hữu toàn dân do Nhà nước quản lý và phân phối cho các đối tượng sử dụng, nhưng quyền sử dụng đó phải được mở rộng hơn so với luật định:

Khuyến khích người sử dụng đất đầu tư công sức trong quá trình sử dụng đất, bảo vệ được quyền lợi chính đáng của người sử dụng đất. Theo hướng này sẽ góp phần điều tiết các quan hệ đất đai theo hướng sử dụng đất của xã hội - bảo vệ đất và nâng cao hiệu quả kinh tế của đất.

Như vậy, phải thừa nhận quyền chuyển nhượng quyền sử dụng đất đai chứ không dùng khái niệm chuyển nhượng thành quả lao động như luật định. Cũng cần phải thừa nhận quyền thế chấp để vay vốn sản xuất. Loại ý kiến thứ ba này là phổ biến và đề nghị sửa đổi bổ sung Điều 3, Điều 5 Luật Đất đai năm 1987.

Từ các loại ý kiến trên và liên hệ với thực tế các tác giả cho rằng:

(1) Đất đai thuộc quyền sở hữu toàn dân do Nhà nước và chủ sở hữu đại diện. Đất đai là loại khách thể đặc biệt của quyền sở hữu nhà nước và không thể chuyển dịch quyền sở hữu cho tập thể và tư nhân bởi vì:

a. Đất đai là thành quả của toàn dân, của toàn xã hội, do đó không thể thuộc quyền sở hữu riêng của bất kỳ cá nhân hay tập thể nào.

b. Đất đai cũng là thành quả của cách mạng qua bao cuộc đấu tranh, thấm bao mồ hôi, xương máu của nhân dân mới dành được.

c. Trải qua nhiều giai đoạn cách mạng ở nước ta đất đai đã có nhiều lần điều chỉnh xáo trộn, có những thửa đã qua nhiều chủ sở hữu, chủ sử dụng. Nếu đặt lại vấn đề tư nhân hoá đất đai sẽ gây lên những lộn xộn, mất ổn định xã hội và những hậu quả kinh tế - chính trị khó lường.

d. Trong nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần, vận động theo cơ chế thị trường dưới sự quản lý của Nhà nước xã hội chủ nghĩa càng đòi hỏi Nhà nước phải thống nhất quản lý đất đai mới chủ động điều tiết các quan hệ đất đai theo kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội phù hợp với định hướng xã hội chủ nghĩa mới, đặt ra những biện pháp hữu hiệu nhằm nâng cao hiệu quả kinh tế của việc sử dụng đất đai.

(2) Phải coi đất đai là loại hàng hoá đặc biệt. Đặc biệt vì do Nhà nước nắm quyền sở hữu (sở hữu đại diện) và không thể chuyển dịch quyền sở hữu cho cá nhân và tổ chức, vì là hàng hoá cho lên có “giá trị sử dụng” và có “giá trị”. Như vậy đất đai phải có “giá”. Đây là vấn đề trước đây mà ta ít quan tâm (về một Nhà nước). Bởi vậy, tuỳ thuộc vào từng loại đất, độ màu của từng loại đất, và vị trí của đất ... mà đất có các “giá” khác nhau. Việc sử dụng đất từng bước phải được thông qua hợp đồng cho thuê đất được ký giữa đại diện Nhà nước với cá nhân, tổ chức sử dụng đất.

(3) Từ những lập luận trên đề nghị sửa đổi, bổ sung Luật Đất đai cho phù hợp với nội dung sau:

a. Sửa lại các Điều 3,5 của Luật theo hướng mở rộng quyền của chủ sử dụng đất. Chủ sử dụng đất có quyền cho, cho thuê, đổi, bán, để lại thừa kế quyền sử dụng đất theo những quy định của pháp luật. Các từ ngữ trong Điều 3 Luật Đất đai như: quyền chuyển, nhượng là không mang tính chất pháp lý, “bán thành quả lao động kết quả đầu tư trên đất” cũng chưa rõ ràng lắm. Phải chăng đó là bán quyền sử dụng đất.

Ở đây cần quan niệm rằng quyền sử dụng đất cũng là một quyền tài sản của chủ sử dụng đất và quyền này phải thuộc sở hữu của người đó. Chủ sử dụng đất có quyền định đoạt quyền sử dụng đất theo quy định của pháp luật. Vậy chủ sử dụng đất đai có quyền “thế chấp” quyền này hay không? Vấn đề “thế chấp” hay “cầm cố” cũng cần phải bàn. Có ý kiến cho rằng nên áp dụng biện pháp “cầm cố” đối với các quyền tài sản và các động sản, còn áp dụng “thế chấp” đối với bất động sản. Như vậy thì có thể đem cầm cố “quyền sử dụng đất” được. Vì đó là một quyền tài sản.

Việc chuyển dịch quyền sử dụng đất đai (cho, bán, đổi cho thuê, để lại thừa kế, cầm cố) trên tinh thần các nguyên tắc sau đây:

- Việc chuyển dịch quyền sử dụng đất phải nằm trong sự kiểm tra, kiểm soát của Nhà nước. Cần có những quy định làm rõ: loại đất nào, đối tượng nào, và trong điều kiện nào thì được chuyển dịch, chống việc mua bán, phát canh, thu tô trá hình.

- Việc chuyển dịch quyền sử dụng không được làm phá vỡ và cản trở quy hoạch đã được cơ quan có thẩm quyền phê duyệt, không được làm tổn hại đến các yêu cầu sử dụng của các loại đất, các tổ chức, cá nhân sử dụng đất lân cận.

- Việc chuyển dịch quyền sử dụng đất phải được cơ quan quản lý và chính quyền địa phương cho phép và phải nộp thuế.

b) Đề nghị xem xét lại các từ ngữ “giao đất và thu hồi đất” Điều 9, điểm 4 Luật Đất đai) và “cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất”, “thuê sử dụng đất” (Điều 5 Luật Đất đai). Các từ ngữ này được dùng chưa thật chính xác, chưa thể hiện được đúng bản chất của vấn đề coi đất đai cũng là một loại hàng hoá đặc biệt, vẫn sử dụng các biện pháp hành chính nhiều hơn là biện pháp kinh tế.

Thực chất cần được hiểu đây phải là cho thuê đất và được thông qua hợp đồng cho thuê (để thay cho việc giao đất, thu hồi đất, cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất) và phải trả tiền thuê đất (thay cho thuê sử dụng đất). Vậy ai là người cho thuê và ai là người đi thuê? Nhà nước với tư cách là chủ sở hữu đại diện thông qua cơ quan đại diện (Ủy ban nhân dân các cấp) là bên cho thuê, còn mọi cá nhân và tổ chức - chủ sử dụng đất là bên thuê.

Vấn đề này theo Ban chủ nhiệm đề tài cần phải xác định rõ vì trong thực tế còn nhiều ý kiến khác nhau về các câu hỏi:

- Ai đứng ra cho thuê đất (bên cho thuê). Chính quyền hay hợp tác xã?

- Giao đất cho ai (bên thuê), hợp tác xã hay hộ nông dân? Bên thuê đất không chỉ là công dân và tổ chức Việt Nam mà còn bao gồm cả những người nước ngoài và tổ chức nước ngoài, có như vậy mới phù hợp với chính sách khuyến khích đầu tư nước ngoài vào Việt Nam của Nhà nước ta.

Về thời hạn sử dụng đất (thời gian thuê đất), Ban chủ nhiệm đề tài nhất trí với nhiều ý kiến cho rằng tuỳ thuộc vào nhiều loại đất, mục đích sử dụng để quy định thời hạn sử dụng ngắn, dài khác nhau nhưng cơ bản là nên quy định thời gian dài nhằm tạo sự ổn định lâu dài và làm cho chủ sử dụng đất gắn bó với đất đai “coi như của mình”. Đối với đất trồng cây ngắn ngày có thể là 25 năm, đất trồng cây dài ngày (cây lấy gỗ, cây ăn quả..) có thể là 50 năm; đất cho các công trình xây dựng, nhà ở... có thể đến 99 năm. Thời hạn này cũng được áp dụng cho người nước ngoài và tổ chức nước ngoài.

Trường hợp vì mục đích công ích, quốc phòng, an ninh mà Nhà nước cần lấy lại đất trước thời hạn đã ký kết thì phải bồi thường thiệt hại xảy ra cho chủ sử dụng đất.

3. Xí nghiệp quốc doanh

Điều 19 Hiến pháp 1980 quy định các loại tài sản thuộc sở hữu nhà nước, trong đó có các xí nghiệp quốc doanh.

Trước đây, chúng ta quan niệm rằng càng nhiều xí nghiệp quốc doanh thì càng tiến dần đến công hữu và càng nhanh tiến tới chủ nghĩa xã hội, do đó phải bằng mọi cách để có tỷ trọng lớn các xí nghiệp quốc doanh trong mọi lĩnh vực của nền kinh tế, mà ít chú ý đến hiệu quả kinh tế.

Hội nghị lần thứ 3 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khoá VI đã ra Nghị quyết về “chuyển hoạt động của các đơn vị kinh tế cơ sở quốc doanh sang hạch toán kinh doanh xã hội chủ nghĩa, đổi mới quản lý nhà nước về kinh tế” Nghị quyết này là bước ngoặt quan trọng trong quá trình đổi mới quản lý xí nghiệp quốc doanh, là cơ sở định hướng cho việc xây dựng các chính sách, chế độ Nhà nước về đổi mới tổ chức và cơ chế quản lý xí nghiệp quốc doanh.

Quán triệt Nghị quyết trên, Hội đồng Bộ trưởng đã ban hành Quyết định số 217/HĐBT ngày 14/11/1987, Nghị quyết số 50/HĐBT ngày 22/03/1988 ban hành điều lệ xí nghiệp công nghiệp quốc doanh, Nghị định số 98/HĐBT ngày 26/06/1988 ban hành bảng quy định về quyền làm chủ của tập thể lao động tại xí nghiệp quốc doanh nhằm tạo quyền tự chủ cho các xí nghiệp quốc doanh, làm rõ vấn đề sở hữu toàn dân trong xí nghiệp quốc doanh và tạo điều kiện để người lao động làm chủ, gắn bó với tư liệu sản xuất, nâng cao hiệu quả của sản xuất kinh doanh trước tình trạng “vô chủ”, “thờ ơ, vô trách nhiệm” đối với tài sản nhà nước (thuộc sở hữu toàn dân).

Tuy nhiên, trong nền kinh tế thị trường nhiều xí nghiệp quốc doanh đã không đủ sức tự trang trải. Khoảng 1/3 xí nghiệp lâm vào tình trạng làm ăn thua lỗ, 1/3 gặp khó khăn chỉ có 1/3 có thể đứng được, rất ít xí nghiệp quốc doanh thật sự làm ăn có hiệu quả. Đề tài đã chỉ ra nhiều nguyên nhân cụ thể, từ khó khăn về vốn, về giá “đầu vào” và công nghệ, về trình độ cán bộ quản lý. Tuy nhiên, tất cả những nguyên nhân đó đều chưa đề cập đến căn nguyên liên quan đến sự mất động lực và sự thờ ơ vô trách nhiệm của người lao động cũng như của người quản lý. Các gốc rễ chính là vấn đề sở hữu. Trong thời gian qua chưa làm rõ vai trò chủ sở hữu đại diện của Nhà nước đối với tài sản và tiền vốn giao cho xí nghiệp nên quản lý của Nhà nước đối với xí nghiệp bị buông lỏng làm thiệt hại đến tài sản thuộc sở hữu toàn dân, đồng thời hạn chế tính chủ động của xí nghiệp quốc doanh. Mặt khác không thể hiện rõ quyền và lợi ích của người lao động làm chủ trong xí nghiệp. Do đó mặc dù Nhà nước giao quyền làm chủ cho tập thể lao động, những người lao động vẫn chưa thật gắn bó với xí nghiệp.

Từ những hiện trạng trên, một vấn đề đặt ra là phải nghiên cứu tổng kết mô hình tổ chức quản lý xí nghiệp quốc doanh theo tinh thần Quyết định số 217, Nghị định số 50, Nghị định số 98, trong đó cần làm rõ hai mối quan hệ: quan hệ giữa tác động của Nhà nước (cơ quan quản lý nhà nước hay cơ quan chủ quản) với tư cách là chủ sở hữu xí nghiệp, với xí nghiệp và mối quan hệ trong nội bộ xí nghiệp giữa giám đốc với tập thể lao động và Hội đồng xí nghiệp.

Trên tinh thần đó, Hội đồng Bộ trưởng đã ra Quyết định số 143/HĐBT ngày 10/05/1990 về việc tổng kết Quyết định số 217, Nghị định số 50 và Nghị định số 98. Ngoài ra, Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng còn ra Chỉ thị số 316/CT ngày 01/09/1990 về việc thí điểm trao quyền sử dụng và trách nhiệm bảo toàn vốn sản xuất kinh doanh cho đơn vị cơ sở quốc doanh .

Một trong những nội dung chủ yếu của 2 văn bản này chính là làm rõ vấn đề sở hữu toàn dân do Nhà nước là chủ sở hữu đại diện, trao quyền sử dụng vốn cho xí nghiệp quốc doanh sử dụng. Một câu hỏi đặt ra là: ai là người đại diện cho Nhà nước đứng ra trao quyền sử dụng vốn? rồi trao cho ai và theo phương thức nào? Cần chấn chỉnh các đơn vị kinh tế quốc doanh như thế nào để sản xuất kinh doanh có hiệu quả và thực sự giữ vài trò trong nên kinh tế quốc dân?

3.1. Ai đại diện cho Nhà nước đứng ra trao quyền sử dụng vốn

Theo Chỉ thị số 316-CT của Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng ngày 01/09/1990 thì Bộ trưởng trực tiếp quản lý ngành (nếu là xí nghiệp trung ương) Chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh (nếu là xí nghiệp địa phương) là người thay mặt Nhà nước giao vốn cho xí nghiệp. Tóm lại người giao vốn là cơ quan chủ quản - cơ quan làm chức năng quản lý nhà nước trực tiếp với xí nghiệp quốc doanh.

Cũng có ý kiến cho rằng nên bỏ Bộ chủ quản, Sở chủ quản. Việc quản lý nhà nước về kinh tế đối với các xí nghiệp quốc doanh nên thực hiện thông qua các cơ quan quản lý chức năng. Ý kiến này cho rằng trong quá trình đan chéo và đấu tranh lẫn nhau giữa cơ chế quản lý mới và cơ chế quản lý cũ trong từng trường hợp cụ thể, với mô hình quản lí theo ngành dọc vẫn còn có những mặt tích cực nhất định như khắc phục kịp thời các khó khăn cho các tổ chức kinh tế thuộc quyền, đóng góp đáng kể vào quỹ phúc lợi của Bộ chủ quản hoặc ngân sách địa phương. Song do những quy định có tính nguyên tắc, các Bộ và Sở chủ quản được toàn quyền quyết định về bộ máy tổ chức và cán bộ, phương hướng và phương thức làm việc, can thiệp sâu vào tổ chức kinh doanh làm cho các tổ chức này luôn ở trong tư thế bị động và phụ thuộc, hạn chế tính năng động sáng tạo và quyền tự chủ của tổ chức kinh tế theo quan điểm sản xuất hàng hoá và hạch toán kinh tế, đã cản trở quá trình hoàn thiện hệ thống cơ chế quản lý mới ở tầm vĩ mô, cũng như yêu cầu lành mạnh quan hệ trên, dưới, ngang, dọc. Bởi lẽ, với chế độ “chủ quản” đã, đang, và tiếp tục dẫn đến tính trạng cấp dưới thì cống nộp cấp trên thì ban phát, cấp dưới thì ỉ lại, cấp trên thì phát lệnh, cấp dưới thụ động ngồi chờ, cấp trên giải quyết thay cho cấp dưới. Không ít nơi, nạn quà cáp biếu xén cũng phát sinh từ đây vì còn phải tranh thủ cấp chủ quản để được giải quyết nhiều việc.

Chức năng quản lý nhà nước và chức năng quản lý kinh doanh bị vô hiệu hoá, gây nên tình trạng vừa ách tắc, vừa lộn xộn trong hoạt động kinh tế, không phân biệt được chức năng “trọng tài” với chức năng “cầu thủ”. Người nào cũng vừa thổi còi, vừa đá bóng cho nên sân bóng bị lộn xộn.

Thực trạng này, không chỉ do cơ chế quản lý kinh tế, mà còn do mối quan hệ gắn bó chặt chẽ giữa “quyền” và “lợi” của các cấp chủ quản đối với các tổ chức kinh tế thuộc quyền.

Ban chủ nhiệm đề tài cho rằng cần phải xem xét vấn đề sở hữu theo quan điểm tài chính. Như vậy, xu hướng là phải do các ngành quản lý theo chức năng quản lý các xí nghiệp quốc doanh, (kế hoạch, tài chính, ngân hàng, Tòa án kinh tế) trong đó cơ quan tài chính đại diện Nhà nước quản lý về vốn chi thu cho ngân sách. Tuy nhiên, hiện nay chúng ta chưa có đầy đủ các điều kiện để thực hiện theo phương án này. Vì trước hết pháp luật chưa đầy đủ để đảm bảo cho các ngành chức năng làm tròn nhiệm vụ, mặt khác các ngành chức năng cần được kiện toàn về tổ chức và nâng cao năng lực hoạt động. Do vậy việc còn tồn tại chế độ trực thuộc “Bộ chủ quản” “Sở chủ quản” của các xí nghiệp quốc doanh là cần thiết trước mắt. Tuy vậy, cần phải phân định rạch ròi hơn nữa chức năng quản lý nhà nước về kinh tế vĩ mô - theo pháp luật và quản lý sản xuất kinh doanh (vĩ mô của đơn vị kinh tế cơ sở).

Cần phân định rõ quyền của chủ sở hữu và quyền của chủ sử dụng, Nhà nước là chủ sở hữu “vốn” thuộc sở hữu toàn dân, còn các xí nghiệp quốc doanh là chủ sử dụng, quản lý vốn đó, được chủ động thực sự trong sản xuất kinh doanh.

3.2. Ai đứng ra nhận quyền sử dụng vốn của Nhà nước và chịu trách nhiệm về việc bảo toàn và phát triển vốn

Theo Quyết định số 217-HĐBT, Nghị định số 50-HĐBT, Quyết định số 143 -HĐBT và Chỉ thị số 316-CT của Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng thì người nhận vốn là tập thể công nhân viên chức của xí nghiệp, trong đó giám đốc là người đại diện cho tập thể đó. Thực tế cho thấy phương thức này không hiệu quả và tài sản Nhà nước vẫn trong tình trạng “vô chủ”, không có ai chịu trách nhiệm cá nhân, mà trách nhiệm tập thể thì là “hoà cả làng”.

Để khắc phục tình trạng này đã có nhiều ý kiến khác nhau:

- Giao hẳn cho giám đốc xí nghiệp và giám đốc phải chịu trách nhiệm cá nhân đối với tài sản được giao.

- Ở các xí nghiệp quốc doanh nên thành lập Hội đồng quản trị (HĐQT) với tư cách là đại diện cho “Bộ chủ quản” “Sở chủ quản” nhận vốn và cùng giám đốc xí nghiệp chịu trách nhiệm về tài sản được giao (Giám đốc xí nghiệp không phải là thành viên của Hội đồng quản trị).

- Ở các Liên hiệp xí nghiệp quốc doanh hoặc các xí nghiệp quốc doanh có quy mô lớn có thiết lập Hội đồng quản trị đại diện cho chủ sở hữu nhà nước cùng với giám đốc xí nghiệp đứng ra nhận vốn và cùng chịu trách nhiệm và bảo toàn “vốn”.

Từ các ý kiến trên Ban chủ nhiệm đề tài cho rằng người nhận vốn và chịu trách nhiệm về vốn phải là một người cụ thể. Con người đó phải là người có quyền sử dụng quản lý trực tiếp nguồn vốn. Đó là giám đốc/tổng giám đốc xí nghiệp. Như vậy giám đốc các xí nghiệp quốc doanh phải do Nhà nước (cơ quan chủ quản) lựa chọn, bổ nhiệm hoặc miễn nhiệm trên cơ sở những quy định của pháp luật về yêu cầu kiến thức chuyên môn được đào tạo và cả việc sử dụng chuyên nghiệp hoá.

Đối với Hội đồng quản trị - không thể giao vốn cho cơ quan này vì Hội đồng quản trị là đại diện cho Bộ, Sở chủ quản và lại không trực tiếp sử dụng vốn, hay hoạt động. Mặt khác theo ý kiến trên thì không phải xí nghiệp quốc doanh nào cũng thành lập Hội đồng quản trị.

3.3. Quan niệm về “vốn Nhà nước giao cho xí nghiệp quốc doanh như thế nào”?

Theo quy định tạm thời về những nguyên tắc và nội dung trao quyền sử dụng trách nhiệm bảo toàn và phát triển vốn cho các xí nghiệp quốc doanh (ban hành theo Chỉ thị số 316-CT ngày 01/09/1990 của Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng thì tổng số vốn nhà nước thuộc quyền sử dụng, bảo toàn và phát triển của xí nghiệp bao gồm:

- Vốn ngân sách cấp: gồm vốn cố định, vốn lưu động, vốn xây dựng cơ bản do ngân sách cấp phát, hoặc có nguồn vốn từ ngân sách nhà nước (như chênh lệch giá và các khoản phải nộp ngân sách nhưng được ngân sách để lại, khấu hao cơ bản tài sản cố định thuộc nguồn vốn ngân sách cấp được để lại cho xí nghiệp...) vốn được viện trợ, quyền tặng hoặc cho tiếp quản từ chế độ cũ để lại.

- Vốn xí nghiệp bổ sung; gồm vốn cố định, vốn lưu động, vốn xây dựng cơ bản hình thành (từ lợi nhuận, để lại hoặc chênh lệch giá không phải nộp hoặc từ vốn vay sau khi đã trả hết nợ và lãi suất tiền vay, các loại quỹ xí nghiệp (không kể quỹ khen thưởng, quỹ phúc lợi, các khoản cấp phát chuyên dùng, chi về y tế, đào tạo nếu có).

Tổng số vốn nhà nước nói trên bao gồm số vốn đang sử dụng ở xí nghiệp, số vốn xí nghiệp đã đưa đi liên doanh, liên kết hoặc mua cổ phần trong nước và nước ngoài.

Toàn bộ vốn ngân sách nhà nước cấp và vốn xí nghiệp bổ sung thêm từ sau thời điểm bổ giao vốn đều phải cộng chung vào số vốn xí nghiệp đã nhận và phải bảo toàn.

Ở đây cũng cần xem xét thêm vấn đề khấu hao tài sản cố định, vấn đề “vốn tự có” và vấn đề bán tài sản cố định trước và sau thời điểm giao nhận vốn.

Có ý kiến cho rằng ngoài vốn Nhà nước giao thì tất cả tài sản thu từ các khoản phải nộp cho Nhà nước do kinh doanh trên vốn của Nhà nước đều thuộc sở hữu nhà nước. Ban chủ nhiệm đề tài cho rằng vấn đề cần xem xét ở đây là xí nghiệp quốc doanh có “vốn tự có” thực sự hay không? Sau khi Nhà nước đã giao vốn cho xí nghiệp thì Nhà nước là chủ sở hữu về “vốn”, chứ không phải là “chủ” đối với từng tài sản cụ thể và xí nghiệp phải bảo toàn “vốn” cho Nhà nước chứ không phải bảo toàn từng tài sản cụ thể. Trên cơ sở sử dụng vốn, xí nghiệp phải nộp các khoản thuế cho Nhà nước, trong đó, phải có khoản “thuế sử dụng vốn” hoặc “tiền sử dụng vốn” hoặc “tiền thuê vốn” cũng là một. Sau khi đã làm nghĩa vụ cho Nhà nước thì phần lợi nhuận còn lại cũng phải phân biệt hai trường hợp:

- Nếu đó là xí nghiệp quốc doanh đặc thù, hoạt động theo nhiệm vụ chuyên biệt đã được Nhà nước giao và Nhà nước có các chính sách ưu đãi riêng (giá cả, lãi suất, các khoản hỗ trợ), có nghĩa là phần nào Nhà nước vẫn bao cấp, thì mọi khoản lợi nhuận còn lại đều thuộc quyền sở hữu nhà nước.

- Nếu đó là loại xí nghiệp quốc doanh nhận vốn do Nhà nước cấp ban đầu và hoàn toàn hoạt động kinh doanh bình đẳng với các thành phần kinh tế khác về chính sách, lời ăn, lỗ chịu, thì phần lợi nhuận còn lại phải là của tập thể xí nghiệp quốc doanh đó.

3.4. Nhà nước giao quyền sử dụng vốn cho xí nghiệp quốc doanh theo phương thức nào?

Chỉ thị số 316-CT của Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng ngày 01/09/1990 quy định: Thủ trưởng cơ quan quản lý cấp trên và Thủ trưởng cơ quan tài chính cùng cấp thành lập Hội đồng giao nhận vốn. Chủ tịch Hội đồng là đại diện cơ quan tài chính kinh tế (hoặc cơ quan công chứng nếu ở địa phương đã thành lập cơ quan này); giám đốc xí nghiệp (hoặc Chủ tịch Hội đồng quản trị xí nghiệp), Chủ tịch Hội đồng xí nghiệp (nơi chưa thành lập Hội đồng quản trị); Kế toán trưởng và Chủ tịch tổ chức công đoàn xí nghiệp. Ban chủ nhiệm đề tài cho rằng, trong điều kiện còn tồn tại “Bộ chủ quản” “Sở chủ quản” thì Bộ trưởng trực tiếp quản lý ngành (đối với xí nghiệp quốc doanh trung ương), Chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh (đối với xí nghiệp quốc doanh địa phương) thay mặt Nhà nước giao vốn cho giám đốc xí nghiệp là hoàn toàn phù hợp. Tuy nhiên, trong Hội đồng giao nhận vốn cần có đại diện của cơ quan tư pháp (chứ không phải là cơ quan công chứng cùng cấp như quy định) và đại diện ngân hàng nhà nước. Đây là hai cơ quan rất cần được tham gia: cơ quan tư pháp giúp hội đồng thẩm tra về pháp lý các tài liệu, văn bản, việc vận dụng pháp luật..., còn cơ quan ngân hàng theo dõi và tìm hiểu tình trạng của tài sản, vốn để xem xét vấn đề khả năng thực tế cho vay (quy mô, lĩnh vực, mức độ), cũng như khả năng thanh toán của xí nghiệp quốc doanh.

Theo quy định của pháp luật, khi giao nhận vốn Hội đồng giao nhận phải lập “Biên bản giao nhận vốn”. Biên bản giao nhận vốn không chỉ xác định: bên giao, bên nhận, người chứng kiến, tổng số vốn Nhà nước giao, mà cần phải làm rõ hơn về nội dung pháp lý để thực sự đó là một bản cam kết, hợp đồng ràng buộc giữa hai bên (bên giao và bên nhận), về quyền, nghĩa vụ và trách nhiệm của giám đốc xí nghiệp trong việc bảo toàn vốn. Thực chất đây là hợp đồng “vay vốn” của Nhà nước và như vậy cần thay các thuật ngữ “giao” và “nhận”, “bên giao” và “bên nhận”, “biên bản giao nhận vốn” bằng các khái niệm “hợp đồng vay vốn”, với các bên tham gia hợp đồng là “bên cho vay” và “bên vay”. Nội dung của hợp đồng vay vốn cần xác định rõ:

- Quyền và nghĩa vụ của bên cho vay;

- Quyền và nghĩa vụ của bên vay;

- Trách nhiệm của các bên khi vi phạm hợp đồng;

- Các thoả thuận khác của các bên trong đó có “lãi suất” hay có ý kiến cho rằng là tiền sử dụng vốn, “thuế sử dụng vốn” ...

3.5. Về trách nhiệm bảo toàn và phát triển vốn của xí nghiệp quốc doanh

Như trên đã trình bày, người nào là chủ quản lý, sử dụng vốn được giao thì người đó phải chịu tránh nhiệm về việc bảo toàn và phát triển vốn. Trong đó, giám đốc xí nghiệp quốc doanh phải là trách nhiệm cá nhân chứ không phải là trách nhiệm tập thể.

Chỉ thị số 316-CT của Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng có quy định: việc xác định mức độ bảo toàn vốn được tiến hành hàng năm bằng cách so sánh số vốn thực có tại thời điểm kết thúc niên độ kế toán với tổng số vốn xí nghiệp đã nhận. Trong trường hợp giá cả không biến động nếu số vốn thực có bằng hoặc lớn hơn số vốn xí nghiệp đã nhận thì có nghĩa là xí nghiệp đã bảo toàn và phát triển vốn. Nếu số vốn thực có nhỏ hơn số vốn đã nhận thì có nghĩa là xí nghiệp đã không bảo toàn được vốn. Trường hợp giá cả biến động thì khi xác định mức độ bảo toàn vốn phải tính đến yếu tố trượt giá do có một Hội đồng duyệt giá quyết định. Như vậy, nếu qua kiểm tra từng năm mà phát hiện có sự thiếu hụt vốn thì phải được xem xét, xử lý kịp thời.

Ban chủ nhiệm đề tài đề xuất cần có những biện pháp hữu hiệu hơn nhằm bảo toàn và phát triển vốn Nhà nước đã giao cho giám đốc xí nghiệp. Một trong những biện pháp đó là phải tăng cường giám sát và kiểm tra từ phía Nhà nước kịp thời (chứ không phải một năm kiểm tra một lần) thì mới có thể bảo toàn vốn. Phải có biện pháp ngăn chặn từ đầu trước khi có thiệt hại, thất thoát vốn của Nhà nước. Vậy đó là các biện pháp nào?

Có ý kiến cho rằng, áp dụng thể chấp tài sản của giám đốc. Giám đốc phải “thế chấp” tại Ngân hàng nhà nước một khoản tiền nhất định (hoặc một số vàng nhất định) để đảm bảo vốn cho Nhà nước trong trường hợp giám đốc gây thiệt hại hoặc làm ăn thua lỗ do lỗi của mình gây ra.

Có ý kiến cho rằng, để thường xuyên kiểm soát hoạt động kinh doanh của giám đốc nhằm bảo toàn và phát triển vốn cần quy định mỗi xí nghiệp quốc doanh có hai kiểm soát viên tài chính do đại hội công nhân viên chức bầu ra. Các kiểm soát viên có nhiệm vụ và quyền hạn: kiểm tra sổ sách, chứng từ kế toán, bản tổng kết năm tài chính. Bất cứ lúc nào, kiểm soát viên cũng được xem sổ sách, chứng từ kế toán và yêu cầu kế toán trưởng giải thích. Trong trường hợp các kiểm soát viên phát hiện có hành vi vi phạm phải báo cho Viện kiểm sát nhân dân biết, nếu không phải hoàn toàn chịu trách nhiệm.

Có ý kiến cho rằng, cần có các tổ chức kiểm toán của Nhà nước và có chế độ báo cáo tài chính để kiểm tra từ phía các xí nghiệp quốc doanh.

Từ các ý kiến trên, Ban chủ nhiệm đề tài cho rằng biện pháp “thế chấp” tài sản của giám đốc là không thực tế và không phù hợp vì không phải giám đốc nào cũng có tài sản để thế chấp, mặt khác vốn Nhà nước giao là rất lớn. Do đó, biện pháp này không thể áp dụng phổ biến được. Còn biện pháp thứ hai cũng khó đảm bảo hiệu quả và khách quan, vì kiểm soát viên phải chịu sức ép từ nhiều phía, nhất là từ giám đốc (việc làm, tiền lương, tiền thưởng, các chế độ khác...), ngay cả trong trường hợp các kiểm soát viên có khoản phụ cấp riêng ngoài xí nghiệp.

Ban chủ nhiệm nhất trí với biện pháp thứ ba, thành lập một cơ quan kiểm toán như một hệ thống trực thuộc Bộ Tài chính, có nhiệm vụ kiểm soát hoạt động tài chính tại các xí nghiệp quốc doanh. Hội đồng Bộ trưởng cần có một Nghị định quy định về tổ chức, chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của hệ thống này, cũng như mối quan hệ giữa tổ chức này với các xí nghiệp quốc doanh nhằm kiểm soát thường xuyên, kịp thời mọi hoạt động tài chính xẩy ra trong xí nghiệp quốc doanh. Nếu biện pháp này được thực hiện sẽ kịp thời ngăn chặn được những vi phạm pháp luật, bảo toàn được vốn của Nhà nước.

3.6. Vấn đề kiện toàn xí nghiệp quốc doanh trong điều kiện hiện nay

Trong những năm qua ở nước ta đã phát triển mạnh các xí nghiệp quốc doanh cả về số lượng, lĩnh vực, quy mô, cấp độ từ trung ương đến địa phương, kể cả quốc doanh cấp huyện. Thực chất là phát triển tràn lan nhưng làm ăn kém hiệu quả, số lượng các xí nghiệp thua lỗ trong kinh doanh, bị giải thể tăng lên (ở cấp huyện bị giải thể từ 50-70%), đã không thể hiện được vai trò chủ đạo trong nền kinh tế quốc dân. Vì vậy, cần khẩn trương rà soát, sắp xếp lại các cơ sở quốc doanh, thúc đẩy việc đổi mới cơ chế quản lý xí nghiệp quốc doanh đảm bảo tính hiệu quả và hợp lý. Để góp phần thực hiện những chủ trương trên cần giải quyết một số điểm sau:

a. Phân loại, sắp xếp lại các tổ chức kinh tế quốc doanh.

- Cần thống nhất gọi các tổ chức kinh tế quốc doanh là các doanh nghiệp nhà nước cho phù hợp với các thuật ngữ, khái niệm đã được pháp luật quy định như doanh nghiệp, tư nhân, công ty...

- Doanh nghiệp nhà nước phải có các điều kiện sau:

+ Là một tổ chức được Nhà nước thành lập và quản lý;

+ Được Nhà nước cấp vốn ban đầu và tự chịu trách nhiệm về tài chính;

+ Hoạt động theo nguyên tắc hạch toán kinh tế nhằm mục đích sinh lợi hoặc thực hiện các dịch vụ công cộng được Nhà nước giao.

- Nên phân loại các doanh nghiệp nhà nước thành hai loại tuỳ thuộc vào mục đích và tính chất của doanh nghiệp .

+ Loại doanh nghiệp nhà nước đặc thù (nắm giữ vị trí then chốt trong nền kinh tế quốc dân, đảm bảo quốc phòng an ninh hoặc thực hiện dịch vụ công ích, chính sách xã hội được Nhà nước giao).

+ Loại doanh nghiệp nhà nước phổ biến (kinh doanh sinh lợi trong kinh tế thị trường, bình đẳng trước pháp luật với các doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế ngoài quốc doanh, cạnh tranh lành mạnh với các loại doanh nghiệp đó).

Như vậy, trong hai loại trên thì doanh nghiệp nhà nước đặc thù được nhà nước hỗ trợ trong trường hợp hoạt động thua lỗ, được hưởng các chính sách ưu đãi khác để đảm bảo hoạt động bình thường. Còn loại thứ hai, nếu hoạt động không có hiệu quả, thua lỗ kéo dài thì có thể cổ phần hoá, cho thuê lại các cơ sở sản xuất kinh doanh, tuyên bố phá sản, hoặc có thể chuyển dịch quyền sở hữu cho các thành phần kinh tế khác.

b. Về doanh nghiệp nhà nước cổ phần

Có ý kiến cho rằng để tạo sự gắn bó giữa các doanh nghiệp nhà nước với người lao động, sự gắn bó giữa người lao động với tư liệu sản xuất, “coi tài sản của Nhà nước như chính tài sản và lợi ích của mình” và để huy động vốn nhằm nâng cao năng lực sản xuất, cạnh tranh được với doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế khác nhau thì doanh nghiệp nhà nưóc có thể bán cổ phần cho cán bộ, công nhân viên chức của doanh nghiệp cũng như cho các cá nhân và tổ chức ngoài doanh nghiệp. Cần quan niệm doanh nghiệp nhà nước là doanh nghiệp của một chủ - đó là Nhà nước (đại diện cho sở hữu toàn dân). Nếu có vấn đề bán cổ phần tức là sẽ có nhiều chủ “vốn” khác nhau cùng tham gia, các chủ sở hữu này có thể thuộc mọi thành phần kinh tế. Họ là những cổ đông của doanh nghiệp, có quyền tham gia Hội đồng quản trị để quản lý vốn và giám sát việc điều hành sản xuất, kinh doanh. Như vậy thì thực chất không còn là “doanh nghiệp nhà nước nữa” (kể cả trong trường hợp trong doanh nghiệp đó Nhà nước giữ vốn khống chế 51%, còn các chủ sở hữu khác là 49%); nên áp dụng những quy định của Luật Công ty, doanh nghiệp đã trở thành một công ty cổ phần (hoặc công ty trách nhiệm hữu hạn, chứ không phải là doanh nghiệp nhà nước cổ phần.

Một vấn đề nữa đặt ra là làm thế nào vừa bảo toàn và phát triển vốn của Nhà nước, vừa đảm bảo lợi ích của người lao động, tạo sự gắn bó giữa người lao động và tư liệu sản xuất, giữa doanh nghiệp nhà nước với người lao động. Người lao động coi doanh nghiệp nhà nước “như là của mình”, thì có thể áp dụng nhiều biện pháp khác nhau, trong đó có biện pháp cho tập thể lao động thuê toàn bộ hoặc một phần cơ sở sản xuất kinh doanh hoặc cho tập thể lao động, từng người lao động thuê một số loại tư liệu sản xuất cụ thể mà doanh nghiệp chưa dùng đến hoặc dùng chưa hết công suất. Theo Ban chủ nhiệm đề tài thì biện pháp đạt hiệu quả và được áp dụng phổ biến hiện nay là các hình thức khoán cho tập thể lao động hoặc từng người lao động (nhất là trong thương nghiệp, các nông trường chăn nuôi, trồng cà phê, chè...). Vấn đề là phải hoàn thiện hơn nữa các hình thức khoán, nhất là về nội dung pháp lý.

c. Về hội đồng quản trị trong doanh nghiệp nhà nước.

Theo Quyết định số 217-HĐBT và Nghị định số 50-HĐBT thì trong tổ chức xí nghiệp quốc doanh có đại hội công nhân viên chức, hội đồng xí nghiệp và giám đốc xí nghiệp.

Thực tế cho thấy cơ chế này trong những năm qua chưa phát huy được hiệu quả sử dụng vốn của Nhà nước, tài sản của Nhà nước vẫn trong tình trạng “vô chủ”, không ai chịu trách nhiệm đến cùng. Những điểm chưa hợp lý được thể hiện như sau:

- Việc giao cho đại hội công nhân, viên chức của xí nghiệp quyền quyết định mọi vấn đề quan trọng trong hoạt động kinh doanh của xí nghiệp, từ vạch kế hoạch sản xuất, kinh doanh đến phân phối trong nội bộ xí nghiệp. Có nghĩa là trên thực tế không phân biệt quyền sở hữu của Nhà nước đối với tài sản toàn dân và quyền của xí nghiệp trong quản lý và sử dụng tài sản đó. Điều đó đã tạo điều kiện để xí nghiệp đề cao lợi ích cục bộ của mình, coi nhẹ lợi ích Nhà nước và xã hội, dẫn đến làm thiệt hại cho nền kinh tế quốc dân. Đấy là chưa nói đến vấn đề trình độ, kiến thức về kinh tế và quản lý kinh tế của công nhân, viên chức của xí nghiệp rất khác nhau, phần lớn là ít hiểu biết về lĩnh vực này lại được giao quyền quyết định kế hoạch và mọi vấn đề quan trọng khác của xí nghiệp. Vì vậy, trên thực tế đại hội của công nhân, viên chức cũng chỉ thông qua một cách hình thức kế hoạch do giám đốc vạch ra. Hơn nữa đại hội công nhân viên chức lại họp mỗi năm một lần rồi giao lại cho hội đồng xí nghiệp là cơ quan thường trực giữa 2 kỳ đại hội đôn đốc, giám sát việc thực hiện các nghị quyết của đại hội. Như vậy rõ ràng là vai trò của đại hội công nhân viên chức là mờ nhạt, không đem lại hiệu quả thiết thực.

- Cơ cấu hội đồng xí nghiệp gồm toàn những người là công nhân viên chức trong xí nghiệp, trong đó giám đốc do Nhà nước bổ nhiệm là thành viên đương nhiên, còn các thành viên khác do đại hội công nhân viên chức bầu; chủ tịch hội đồng xí nghiệp do hội đồng bầu. Ở nhiều xí nghiệp quốc doanh giám đốc xí nghiệp lại là chủ tịch hội đồng xí nghiệp. Cơ cấu tổ chức hội đồng xí nghiệp như vậy vừa không đảm bảo được vai trò kiểm tra, giám sát của hội đồng xí nghiệp, vừa không đảm bảo được vai trò điều hành hoạt động kinh doanh của giám đốc theo chế độ thủ trưởng, nhất là trong trường hợp giám đốc đồng thời là chủ tịch hội đồng xí nghiệp.

Thực tế cho thấy ở nhiều nơi hội đồng xí nghiệp cũng chỉ là một tổ chức kiểm tra, tư vấn mang tính chất hình thức. Vì những thành viên trong hội đồng có nhiều sự ràng buộc đối với giám đốc. Hội đồng xí nghiệp dễ bị giám đốc thao túng để thực hiện ý đồ riêng, gây thiệt hại cho tài sản của Nhà nước.

Từ những mặt hạn chế trên, nhiều ý kiến đề nghị phải cải tiến tổ chức doanh nghiệp nhà nước.

Về đại hội công nhân viên chức, các ý kiến nhất trí cho rằng đại hội công nhân viên chức không còn là cơ quan có quyền quyết định cao nhất trong doanh nghiệp mà nhiệm vụ chủ yếu là tham gia ý kiến vào báo cáo tình hình hoạt động của doanh nghiệp, kiến nghị những biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả kinh doanh, bảo toàn và phát triển nguồn vốn, quyết định những nguyên tắc hình thành và sử dụng quỹ phúc lợi của doanh nghiệp.

Về cải tiến hội đồng xí nghiệp, có những ý kiến khác nhau:

- Ý kiến thứ nhất đề nghị thành lập ở mỗi doanh nghiệp nhà nước một hội đồng quản trị (để thay cho hội đồng xí nghiệp). Hội đồng quản trị có nhiệm vụ theo dõi hoạt động của doanh nghiệp, giám sát công tác điều hành của ban giám đốc và quyết định những vấn đề quan trọng về quản trị doanh nghiệp.

Số lượng uỷ viên hội đồng quản trị không quá 9 người, gồm 2 thành phần:

+ Đại diện cho Bộ quản lý ngành, Bộ Tài chính, Uỷ ban Kế hoạch nhà nước. Đối với doanh nghiệp thuộc tỉnh quản lý thì có đại diện Ủy ban nhân dân, Sở Tài chính, Sở quản lý doanh nghiệp.

+ Đại diện của công nhân viên chức doanh nghiệp, do Ban chấp hành công đoàn cử.

+ Chủ tịch hội đồng quản trị (trong số đại diện Bộ chủ quản hoặc Uỷ ban nhân dân tỉnh) và các uỷ viên hội đồng quản trị do Bộ trưởng Bộ chủ quản (đối với doanh nghiệp trung ương) và Chủ tịch Uỷ ban nhân dân tỉnh (đối với doanh nghiệp địa phương) bổ nhiệm với nhiệm kỳ 5 năm. Các thành viên hội đồng quản trị được hưởng thù lao do Bộ Tài chính và Bộ Lao động - Thương binh và xã hội ấn định và doanh nghiệp đó chi trả.

- Ý kiến thứ hai cho rằng hội đồng quản trị doanh nghiệp (thay cho hội đồng xí nghiệp) chỉ thành lập ở các liên hiệp doanh nghiệp và doanh nghiệp lớn, Hội đồng quản trị là cơ quan đại diện cho quyền sở hữu của Nhà nước tại doanh nghiệp, làm cho doanh nghiệp thuộc một chủ sở hữu cụ thể.

Hội đồng quản trị gồm thành phần:

+ Đại diện cơ quan chủ quản của doanh nghiệp (Bộ quản lý ngành hoặc Uỷ ban nhân dân) làm Chủ tịch hội đồng quản trị; đại diện cơ quan tài chính cùng cấp với cơ quan chủ quản và đại diện của một số cơ quan nhà nước khác nếu cần.

+ Một số thành viên hội đồng quản trị do công nhân viên chức của doanh nghiệp bầu, tối đa 1/3 tổng số thành viên của hội đồng quản trị. Tuỳ quy mô doanh nghiệp tổng số thành viên hội đồng quản trị từ 5 đến 9 người.

Hội đồng có toàn quyền quyết định mọi vấn đề có liên quan đến mục đích và quyền lợi kinh doanh của doanh nghiệp theo phương hướng phát triển kinh tế - xã hội do cơ quan chủ quản đề ra.

Các thành viên hội đồng quản trị được hưởng phụ cấp do Nhà nước quy định.

Tại các doanh nghiệp vừa và nhỏ thì không có hội đồng quản trị mà duy trì hình thức hội đồng xí nghiệp như hiện nay, nhưng thay đổi hẳn chức năng của hội đồng này. Hội đồng xí nghiệp chỉ làm chức năng tư vấn cho giám đốc và cho cơ quan chủ quản về những vấn đề mà hội đồng quản trị ở các doanh nghiệp lớn làm - số thành viên từ 5 đến 7 người do đại hội công nhân viên chức doanh nghiệp bầu ra.

Từ những ý kiến khác nhau về hội đồng quản trị tại các doanh nghiệp nhà nước, Ban chủ nhiệm có một số ý kiến sau:

- Trước hết phải xem xét lại về mặt chức năng, quyền hạn nhiệm vụ của hội đồng quản trị. Nếu không làm rõ sẽ dễ lẫn lộn giữa chức năng quản lý của Nhà nước về kinh tế và chức năng quản lý (điều hành) kinh doanh, sự hiểu lẫn lộn mà theo cơ chế cũ đã vấp phải. Ban chủ nhiệm cho rằng chức năng chủ yếu của hội đồng này chính là thực hiện việc giám sát, kiểm tra các hoạt động điều hành doanh nghiệp của giám đốc, thẩm tra các quyết định quan trọng của giám đốc để trình cơ quan chủ quản phê duyệt. Ngoài ra có thể làm nhiệm vụ tư vấn cho cơ quan chủ quản và cho giám đốc trong việc đề ra phương hướng, chủ trương phát triển và kế hoạch kinh doanh cũng như phương án quản lý xí nghiệp.

Như vậy thì nhiệm vụ của hội đồng quản trị và giám đốc doanh nghiệp là độc lập tương đối với nhau, giám đốc doanh nghiệp không phải là thành viên của hội đồng.

- Về thực chất đây là cơ quan giám sát, kiểm tra tại doanh nghiệp, và như vậy nhất trí là có đại diện của cơ quan chủ quản (làm chủ tịnh hội đồng) và các cơ quan quản lý chức năng, với số thành viên là 2/3 hội đồng. Trong hội đồng cũng có đại diện của tập thể công nhân viên chức, do đại hội công nhân viên chức bầu ra, chiếm 1/3 hội đồng. Số lượng thành viên hội đồng cũng chỉ nên từ 5 đến 7 người.

Các thành viên của Hội đồng được hưởng phụ cấp do Nhà nước quy định.

- Với chức năng thành phần như đã nêu trên thì hội đồng là rất cần cho các doanh nghiệp nhà nước, và như vậy cần phải áp dụng thống nhất cho mọi doanh nghiệp nhà nước; không phân biệt doanh nghiệp đó giữ vị trí nào đối với nền kinh tế quốc dân (quan trọng hay không quan trọng), không phân biệt về quy mô (lớn, vừa hay nhỏ).

- Từ việc đó xác định chức năng, quyền hạn, nhiệm vụ và thành phần của Hội đồng, một vấn đề cần xem xét là cần đặt tên cho hội đồng là gì cho phù hợp? là hội đồng quản trị (như những ý kiến đã nêu trên) hay vẫn gọi là hội đồng xí nghiệp hoặc là một tên gọi nào khác.

Ban chủ nhiệm đề tài cho rằng, nếu gọi hội đồng quản trị cũng chưa hợp lý vì hội đồng quản trị thường được dùng trong các công ty (trách nhiệm hữu hạn hay cổ phần) trong đó có nhiều chủ sở hữu về vốn. Đây là cơ quan quản lý công ty, có toàn quyền nhân danh công ty để quyết định mọi vấn đề liên quan đến mục đích, quyền lợi của công ty, trừ những vấn đề thuộc thẩm quyền của đại hội đồng. Chủ tịch hội đồng có thể kiêm giám đốc (tổng giám đốc) công ty, nếu điều lệ công ty không quy định khác. Còn các doanh nghiệp nhà nước - đó là doanh nghiệp chỉ có một chủ – chủ là Nhà nước - đại diện cho sở hữu toàn dân. Vì vậy trong trường hợp này gọi là hội đồng quản trị là chưa phù hợp.

Nếu gọi tổ chức đó là hội đồng xí nghiệp cũng không phù hợp vì trong hội đồng có tới 2/3 số thành viên do cơ quan chủ quản và các cơ quan nhà nước tham gia, không phải là thành viên của doanh nghiệp, mặt khác, giám đốc không phải là thành viên của hội đồng này.

Ban chủ nhiệm đề tài cho rằng, chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và thành phần trên nên gọi tổ chức đó là Hội đồng giám sát của doanh nghiệp nhà nước.

Như vậy về tổ chức quản lý doanh nghiệp nhà nước có:

- Đại hội công nhân viên chức,

- Hội đồng giám sát,

- Giám đốc doanh nghiệp.

Mỗi bộ phận cấu thành có chức năng, nhiệm vụ riêng, nhưng lại là một thể thống nhất bảo đảm cho việc bảo toàn và phát triển vốn của Nhà nước, đem lại hiệu quả kinh tế trong sản xuất kinh doanh, góp phần phát huy vai trò chủ đạo của kinh tế quốc doanh trong nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần, vận động theo cơ chế thị trường có điều tiết của Nhà nước.

Đề tài - Đề án

Luận án - luận văn

Đặc san thông tin KHPL

Tài liệu hội thảo khoa học

Bài trích tạp chí

Sách

Tài liệu xem nhiều nhất

CƠ SỞ DỮ LIỆU TƯ LIỆU TÀI LIỆU KHOA HỌC PHÁP LÝ