Một số căn cứ lý luận, thực tiễn xây dựng và hoàn thiện các tổ chức giám định tư pháp ở Việt Nam

Ngay từ những năm đầu của thời kỳ đổi mới từ cơ chế quan liêu bao cấp sang cơ chế thị trường, vấn đề củng cố và hoàn thiện tổ chức và hoạt động của các cơ quan hỗ trợ cho hoạt động xét xử (như các tổ chức luật sư, công chứng, giám định...) là một đòi hỏi cần thiết và cấp bách đối với Việt Nam. Về mặt thực tiễn, đòi hỏi này xuất phát trước hết từ cơ chế chính trị dân chủ hóa với nguyên tắc chủ đạo bảo đảm công bằng, công khai mọi quan hệ xã hội. Xét trên khía cạnh pháp lý, đòi hỏi này liên quan chặt chẽ đến các quy định của pháp luật về tố tụng hình sự, dân sự, hôn nhân gia đình... đang dần dần được sửa đổi, bổ sung và ban hành mới nhằm bảo vệ quyền và lợi ích của mọi công dân, mọi tổ chức, đảm bảo tối đa yếu tố khách quan, công minh trong hoạt động xét xử của tòa án.

Xuất phát từ nhận thức như vậy, và được sự đồng ý của lãnh đạo Bộ Tư pháp, Viện Nghiên cứu khoa học pháp lý và Vụ Luật sư, Công chứng, Giám định, Hộ tịch đã tiến hành nghiên cứu đề tài khoa học “Một số vấn đề lý luận và thực tiễn xây dựng hoàn thiện các tổ chức giám định tư pháp”.

Trong năm 1991, với thời gian vật chất có hạn, Ban Chủ nhiệm đề tài đã quyết định ưu tiên nghiên cứu vấn đề tổ chức và hoạt động của các cơ quan giám định pháp y. Sở dĩ có sự lựa chọn này bởi vì trong số các tổ chức giám định tư pháp của nước ta thời gian qua, giám định pháp y là bộ môn phát triển sớm nhất và cũng là hình thức giám định thường gặp nhất trong thực tiễn xét xử của tòa án.

Mục đích và yêu cầu đã được Ban Chủ nhiệm đặt ra đối với đề tài là nghiên cứu về lý luận vị trí, chức năng và tầm quan trọng của các tổ chức giám định pháp y trong hệ thống các cơ quan nhà nước nói chung và trong số các cơ quan bổ trợ cho hoạt động xét xử nói riêng. Việc nghiên cứu thực trạng tổ chức và hoạt động của các cơ quan giám định pháp y được đặt trong sự đối chiếu và so sánh với những phân tích lý luận và kinh nghiệm trong, ngoài nước để làm rõ những ưu điểm và nhược điểm của mô hình tổ chức giám định pháp y của ta hiện nay cũng như tìm hiểu các nguyên nhân của các ưu, nhược điểm đó. Trên cơ sở tổng hợp những phân tích cơ sở lý luận và thực tiễn, Ban Chủ nhiệm đề xuất mô hình tổ chức các cơ quan giám định pháp y phù hợp với các đòi hỏi của lý luận và thực tế của Việt Nam.

I. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ GIÁM ĐỊNH TƯ PHÁP

1. Quan niệm chung về giám định tư pháp

Giám định là hoạt động khoa học chuyên sâu, là một sự nghiên cứu do các nhà chuyên môn (giám định viên) tiến hành để giải quyết những vấn đề chuyên môn trong các lĩnh vực khoa học, kỹ thuật, nghệ thuật... Xuất phát từ nhu cầu thực tiễn trong hoạt động của các cơ quan nhà nước, các tổ chức xã hội và công dân, giám định có thể được tiến hành trong tất cả các lĩnh vực chuyên môn. Ví dụ: giám định kinh tế – kỹ thuật để đánh giá các tài liệu thiết kế – dự toán hoặc chất lượng các công trình xây dựng; giám định chất lượng hàng hóa; giám định y khoa...

Trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử các vụ án hình sự và dân sự, nếu có những vấn đề cần thiết đến kiến thức chuyên môn thuộc các lĩnh vực khoa học kỹ thuật thì các cơ quan tiến hành tố tụng sẽ trưng cầu giám định. Hoạt động giám định này được gọi là giám định tư pháp, vì nó được thực hiện theo quyết định trưng cầu của các cơ quan tiến hành tố tụng. Căn cứ vào tính chất và mục đích hoạt động, giám định tư pháp có những đặc điểm riêng biệt so với các hoạt động giám định khác.

(i). Giám định tư pháp sử dụng những kiến thức, phương pháp khoa học kỹ thuật, nghiệp vụ chuyên môn để nghiên cứu, kết luận về những vấn đề có liên quan đến các vụ án hình sự, dân sự, hôn nhân và gia đình, các tranh chấp lao động kinh tế... Chính vì thế, khi cần giám định về vấn đề thuộc lĩnh vực chuyên môn nào thì phải do những chuyên gia trong lĩnh vực đó thực hiện. Khi đưa ra kết luận giám định, giám định viên tư pháp chỉ dựa vào kết quả của việc áp dụng các phương pháp chuyên môn, chứ không bị tác động, chi phối bởi bất kỳ ý muốn chủ quan nào. Giám định viên tư pháp không có quyền kết luận về những vấn đề vượt quá phạm vi hiểu biết chuyên môn của mình hoặc những vấn đề có liên quan đến lĩnh vực pháp lý.

(ii). Hoạt động giám định tư pháp phải tuân theo những quy định của pháp luật tố tụng hình sự và tố tụng dân sự. Chỉ gọi là giám định tư pháp khi hoạt động khoa học của giám định viên được thực hiện theo quyết định trưng cầu giám định của các cơ quan tiến hành tố tụng, và cũng chỉ khi đó kết luận giám định mới được coi là nguồn chứng cứ độc lập trong hoạt động tố tụng.

(iii). Kết luận giám định tư pháp là một nguồn chứng cứ khoa học trong tố tụng hình sự và dân sự. Đánh giá kết luận giám định là thuộc quyền của cơ quan và những người tiến hành tố tụng, mà trong đó quyết định cuối cùng là thuộc Hội đồng xét xử. Việc đánh giá kết luận giám định phải kết hợp với việc nghiên cứu một cách tổng hợp, khách quan, toàn diện và đầy đủ tất cả các chứng cứ cũng như các tình tiết của vụ án.

Tóm lại, giám định tư pháp là một hoạt động khoa học chuyên sâu, do các chuyên gia (giám định viên) thuộc các lĩnh vực khoa học, kỹ thuật, nghệ thuật... tiến hành trên cơ sở kiến thức, phương pháp, nghiệp vụ chuyên môn để nghiên cứu, kết luận về những vấn đề có liên quan đến các vụ án hình sự, dân sự, hôn nhân và gia đình, các tranh chấp lao động theo quyết định trưng cầu giám định của cơ quan điều tra, Viện kiểm sát nhân dân, Tòa án nhân dân, phục vụ công tác điều tra, truy tố và xét xử được công minh và đúng pháp luật.

2. Các thể loại, hình thức giám định tư pháp

2.1. Các thể loại giám định tư pháp

Giám định tư pháp có thể được tiến hành ở nhiều lĩnh vực chuyên môn. Tuy nhiên, căn cứ vào thực tiễn công tác điều tra, truy tố, xét xử, chủ yếu các thể loại giám định tư pháp sau đây được sử dụng:

- Giám định pháp y

- Giám định pháp y tâm thần

- Giám định kỹ thuật hình sự

- Giám định kế toán tài chính

- Giám định tác phẩm văn học và văn hóa phẩm nghệ thuật

- Giám định trong từng lĩnh vực khoa học kỹ thuật cụ thể khác.

2.2. Các hình thức giám định tư pháp

Việc phân loại hình thức giám định tư pháp được căn cứ vào trình tự thời gian và vào chủ thể thực hiện giám định.

a. Theo trình tự thời gian thực hiện giám định, giám định tư pháp có các hình thức:

+ Giám định lần đầu: là giám định được tiến hành theo quyết định trưng cầu giám định tư pháp lần đầu tiên về một đối tượng trong một vụ án cụ thể.

+ Giám định bổ sung: là giám định được trưng cầu khi kết luận giám định lần đầu chưa rõ ràng, đầy đủ (giám định viên không trả lời đầy đủ các câu hỏi đặt ra, không sử dụng những phương pháp, phương tiện hiệu quả khi thực hiện giám định, cơ quan trưng cầu giám định không cung cấp đầy đủ những tài liệu để thực hiện giám định, hoặc trong trường hợp nảy sinh những vấn đề bổ sung có liên quan đến các tài liệu đã nghiên cứu hoặc cần phải giải thích những kết quả giám định hay làm sáng tỏ những phương pháp và kỹ thuật nghiên cứu theo quy định của pháp luật tố tụng). Giám định bổ sung có thể do giám định viên đã thực hiện giám định lần đầu hoặc các giám định viên khác thực hiện.

+ Giám định lại được trưng cầu khi kết luận giám định lần đầu không có cơ sở khoa học hoặc có nghi ngờ kết luận đó không chính xác; có sự mâu thuẫn trong kết luận giám định của các giám định viên; kết luận giám định mâu thuẫn với các chứng cứ, tình tiết khác của vụ án. Việc giám định lại phải do giám định viên khác hoặc tập thể giám định viên khác thực hiện.

b. Theo chủ thể giám định, giám định tư pháp có các hình thức sau:

+ Giám định cá nhân là giám định do một giám định viên thực hiện trong một vụ án và chịu trách nhiệm cá nhân về kết luận giám định của mình.

+ Giám định tập thể là giám định do hai hay một số giám định viên cùng thực hiện về một vấn đề. Sau khi thực hiện giám định tập thể giám định viên cùng viết một kết luận giám định chung. Mỗi giám định viên đều ký tên vào kết luận giám định chung và cùng chịu trách nhiệm về kết luận giám định đó. Trường hợp giám định viên không nhất trí với kết luận giám định chung thì, người đó có quyền viết kết luận riêng của mình vào bản kết luận chung, ký tên và chịu trách nhiệm cá nhân về kết luận riêng đó.

+ Giám định tổng hợp là giám định do một nhóm giám định viên thực hiện để giải quyết vấn đề cần thiết đến kiến thức chuyên môn thuộc nhiều lĩnh vực nghiệp vụ khác nhau. Mỗi giám định viên thực hiện giám định về vấn đề liên quan đến lĩnh vực chuyên môn của mình, đưa ra kết luận riêng về phần giám định đó và chịu trách nhiệm cá nhân đối với kết luận giám định do mình đưa ra.

II. GIÁM ĐỊNH PHÁP Y

1. Quan niệm chung về pháp y

1.1. Pháp y - y pháp hay y học tư pháp là những danh từ ghép giữa “y học” và “pháp luật”

Pháp y - ngành khoa học nghiên cứu, giải quyết những vấn đề y học và sinh học được đặt ra trong quá trình điều tra và xét xử các vụ án hình sự, dân sự. Pháp y là môn học trong lĩnh vực của y học, nhưng lý do phát sinh và phát triển không phải vì mục đích y tế, nghĩa là không phải vì nhu cầu chữa bệnh hay phòng bệnh, mà là do yêu cầu của pháp luật, phục vụ việc thi hành pháp luật. Do có nội dung là y học nhưng mục đích lại là phục vụ pháp luật, pháp y vừa mang tính chất của khoa học tự nhiên, vừa mang tính chất của khoa học xã hội. Sự ra đời của pháp y học đã mở rộng khả năng phục vụ của y học. Y học không chỉ có hai mục đích điều trị và phòng bệnh mà còn có nhiệm vụ phục vụ tư pháp. Ngày nay pháp y đã trở thành một ngành khoa học hoàn chỉnh.

1.2. Nội dung cơ bản của pháp y

Pháp y - y học tư pháp là ngành chuyên khoa trong y học, nằm trong lĩnh vực của khoa học pháp lý, chuyên nghiên cứu những vấn đề y học nảy sinh trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử và thi hành luật pháp của một Nhà nước. Sự phát sinh và phát triển của y học tư pháp trong lịch sử của từng nước phụ thuộc vào sự tiến bộ từng bước về thủ tục tố tụng của nước đó và do pháp luật quyết định. Nhiệm vụ chủ yếu của y học tư pháp không phải là nghiên cứu chữa và phòng bệnh như các chuyên khoa khác của ngành y tế, mà là nhiệm vụ tư pháp, góp phần cùng các cơ quan tư pháp bảo vệ trật tự trị an của xã hội, bảo vệ pháp quyền của nhà nước và quyền của người công dân.

Pháp y gồm có 4 nội dung sau đây:

a. Y học tư pháp hình sự, là môn học cơ bản trong y học tư pháp, nghiên cứu về những vấn đề có liên quan đến các vụ án hình sự. Y học tư pháp hình sự bao gồm:

+ Chấn thương học pháp y nghiên cứu về việc nhận dạng các thương tích cơ giới, nhận dạng hung khí qua thương tích;

+ Thương tích do các yếu tố vật lý khác;

+ Các loại ngạt cơ giới;

+ Bệnh lý độc hại và độc chất học pháp y;

+ Nghiên cứu về sự chết, các loại cơ chế gây chết;

+ Sản phụ khoa pháp y gồm các vấn đề liên quan đến các tội phạm về tình dục như các hành động hiếp dâm, tình trạng chửa đẻ, phá thai, gây bệnh hoa liễu và các vấn đề khác như ái nam, ái nữ, khả năng tình dục;

+ Di truyền và huyết thống;

+ Nhân chủng học pháp lý, cốt học pháp y để nhận dạng người không rõ tung tích, hoặc tung tích khả nghi, để xác định tuổi, chiều cao, giới tính và cá thể đối tượng cần tìm;

+ Sinh học pháp y, trong đó có: huyết học pháp y để nhận dạng các vết sinh học như: lông, tóc, máu, vết tinh khí, các chất bài tiết, các mảnh tổ chức, phủ tạng;

+ Đạn học pháp y để nhận dạng súng đạn;

+ Dấu vết học pháp y nghiên cứu nhận dạng các dấu vết thương tích trên tang vật;

+ Tâm thần học pháp y nhằm giải quyết vấn đề trách nhiệm hình sự của can phạm, phục vụ cho việc cải tạo giáo dục và phòng ngừa tội phạm;

+ Nghiên cứu về tự sát nhằm tìm ra các yếu tố tâm lý, bệnh lý dẫn tới tự sát, giúp cho việc tìm biện pháp ngăn ngừa;

+ Vấn đề giả thương, giả bệnh, dấu bệnh;

+ Y học trại giam nghiên cứu các đặc điểm bệnh lý và tâm lý đặc biệt của những phạm nhân.

b. Y học tư pháp dân sự, nghiên cứu các vi phạm bảo vệ giống nòi, bảo vệ bà mẹ và trẻ em. Vấn đề giám định tỷ lệ thương tật, giám định sức khỏe phục vụ việc xét bồi thường, vấn đề xác định cha, những vấn đề y học liên quan đến hôn nhân và ly hôn.

c. Y học tư pháp trong nghiệp vụ y tế, nghiên cứu về việc phòng và chống các loại tai nạn điều trị, các biện pháp điều tra các hiện tượng vi phạm pháp chế y học và vi phạm đạo đức y học của nhân viên y tế.

d. Y học tư pháp quân sự, bao gồm đầy đủ ba nội dung nói trên của y học tư pháp, nhưng nó có những đặc điểm riêng mang tính đặc thù của quân đội. Quân đội có hai nét đặc biệt khác với đời sống dân sự:

+ Muốn hoàn thành được nhiệm vụ, quân nhân cần có những đức tính không thể thiếu đó là tinh thần trách nhiệm, lòng dũng cảm, tính tự giác hy sinh, chiến đấu gian khổ và ý thức kỷ luật cao.

+ Phương tiện cơ bản của quân nhân là vũ khí, có thể gây nguy hiểm cho sinh mạng của nhiều người. Trong điều kiện ấy, những tiêu cực phát sinh trong đời sống đặt ra nhiều vấn đề pháp y riêng, như giám định giả bệnh, giả thương, dấu bệnh dấu thương, tự thương, tự sát, bất ngờ giết người một loạt, các loại tâm thần phản ứng, đột tử ở người trẻ tuổi, các thương tích hỏa khí...

1.3. Đối tượng nghiên cứu của giám định pháp y

a. Người sống - Giám định pháp y được thực hiện trong các trường hợp cần xác định nguyên nhân và hậu quả các thương tích, tìm hiểu về sức khỏe của các đối tượng liên quan đến vụ án, xác định giả thương, giả bệnh, dấu thương, dấu bệnh, tình nghi reo rắc bệnh hoa liễu, tình trạng chửa đẻ, phá thai, hành động hiếp dâm, xác định nhận dạng giống, tuổi, ngộ độc...

Giám định pháp y tâm thần có vị trí đặc biệt trong việc xác định khả năng chịu trách nhiệm hình sự của một cá nhân đối với hành vi phạm tội của mình. Tuy là giám định pháp y trên người sống nhưng pháp y tâm thần là một ngành riêng.

b. Tử thi - Khi xảy ra trường hợp chết do bạo lực, án mạng, tai nạn, tự sát, các trường hợp chết khả nghi, chết đột tử, chết ngoài bệnh viện không có chẩn đoán chính xác, các trường hợp tử thi không rõ tung tích.

c. Tang vật - gồm các tang vật sinh học như lông, tóc, máu, vết tinh khí, các chất bài tiết, các mảnh tổ chức hay phủ tạng, các hung khí súng đạn, các tang vật quần áo mang dấu vết nghi liên quan đến án mạng.

d. Giám định pháp y trên tài liệu.

1.4. Yêu cầu của giám định pháp y

Yêu cầu của công tác giám định pháp y bao gồm:

a. Kịp thời - các đối tượng giám định pháp y là những tang vật sinh học, người sống mang dấu vết thương tích, dấu hiệu bệnh tật, xác chết, vết máu, phủ tạng... Những đối tượng này luôn luôn biến đổi theo thời gian và hoàn cảnh, do đó phải giám định kịp thời, tức là giám định “nóng”.

b. Đầy đủ - có nghĩa là phải khám nghiệm, xét nghiệm toàn bộ và có hệ thống, phải thu lượm đủ hết tang vật, tài liệu, chứng cứ có thể thu thập được.

c. Chính xác là yêu cầu cơ bản của một vụ khám nghiệm hay giám định pháp y. Muốn chính xác phải tỷ mỷ, thận trọng trong khám nghiệm, xét nghiệm phải có kỹ thuật bảo đảm, phương tiện bảo đảm, phương pháp đúng và có tinh thần trách nhiệm cao. Ngoài ra, chính xác còn có nghĩa là phải trung thực, trung thực trong hổ sơ giám định, trong kết luận giám định.

d. Bí mật - yêu cầu về bí mật xuất phát từ tính chất nghiệp vụ và chính trị của công tác điều tra vụ án.

e. Khách quan - giám định viên pháp y phải trung thực với sự thật khách quan của quá trình nghiên cứu giám định. Khi đưa ra kết luận giám định, giám định viên pháp y chỉ căn cứ vào kết quả của việc nghiên cứu trên cơ sở kiến thức, phương pháp nghiệp vụ chuyên môn, chứ không gò ép, chạy theo một ý muốn chủ quan hoặc các yếu tố khác để làm sai sự thật.

2. Lịch sử phát triển của pháp y

2.1. Sự phát triển của pháp y trên thế giới

Trong lịch sử phát triển của mình, pháp y học trên thế giới đã trải qua 4 thời kỳ:

a. Thời cổ đại - Đó là thời kỳ mà ở các nhà nước chưa có quy chế về hoạt động pháp y trong pháp luật và cũng chưa có lý luận về khoa học pháp y. Ở thời kỳ này lẻ tẻ có sự tham gia của thầy thuốc vào một số vụ án. Người ta tìm thấy trong các tư liệu cổ ở Trung Quốc, ấn Độ, Hy Lạp, La Mã có một số việc làm của thầy thuốc trong khám thi thể và thương tích của nạn nhân theo yêu cầu của các vua chúa thời bấy giờ.

b. Thời sơ khai - Đây là một giai đoạn dài, diễn ra từ thời Trung cổ đến cuối thế kỷ thứ XVIII. Dấu vết về học thuật pháp y trong lịch sử được tìm ra trước tiên ở phương Đông. Năm 1247 một thầy thuốc Trung Hoa tên là Suntsư đã viết cuốn sách “Tẩy oan luận’’ gồm 5 tập. Trong đó, hai tập đầu nói về khám tử thi, cách ghi chép thương tích trên hình vẽ, những nhận xét về biến đổi tử thi do thối rữa, cách mô tả thương tích, các vùng nguy hiểm của cơ thể. Tập 3 đề cập đến các loại chết do bạo lực, thương tích vật sắc, vật tầy, ngạt cơ giới, chết do nóng, vấn đề phân biệt thương tích xảy ra còn sống hay sau chết, vấn đề chết đột tử, chết đói, chết do sét đánh, các tai biến do điều trị và châm cứu. Tập 4 và 5 nói về ngộ độc như ngộ độc thạch tín, thủy ngân, long não, cây cỏ độc, nấm độc, các loài cá, công trùng và rắn độc, ngộ độc do thán khí và khí đốt; công tác cấp cứu, điều trị.

Ở Châu Âu, đến thế kỷ XVI, mầm mống về pháp chế và học thuật pháp y mới nảy sinh rõ nét. Trong thời kỳ này lần lượt các Bộ luật Hình sự ra đời. Trước hết là ở Đức năm 1507, Johann Von Scharzenberge ra Bộ luật hình Bamberg. Tiếp đó năm 1516, vua Karl V ra Bộ luật hình Carolin. Đây là những Bộ luật hình đầu tiên quy định sự tham gia cần thiết của thầy thuốc vào việc khám nghiệm các trường hợp giết trẻ sơ sinh, gây thương vong, gây ngộ độc, gây tai biến trong chữa bệnh.

Ở Pháp, Bộ luật Hình sự của Charles Quint (1532), rồi đến Bộ luật của Francois I (1536) đề cập đến sự quan trọng của việc khám pháp y trong xét xử. Năm 1606 Henri IV ra Sắc lệnh chỉ định thầy thuốc làm giám định pháp y ở Paris và ở các địa phương và năm 1690 lại có một Sắc lệnh khác nói về bổ nhiệm bác sỹ nội khoa và ngoại khoa làm giám định pháp y ở các địa phương. Đây là những bác sỹ pháp y đầu tiên ở Pháp và ở các nước Châu Âu khác.

Ở Ý ngay từ năm 1140, vua Roger II ở Apulic và Sicile đã ra Sắc lệnh về các trường hợp phải khám pháp y. Năm 1231 Fredeic II đã bổ sung thêm đạo luật của Roger II. Năm 1525 tòa đại hình ở Naples đã nêu lên giá trị của các chứng cứ vật chất thông qua giám định khoa học. Ở Tây Ban Nha và ở Thụy Điển năm 1295 đã ban bố bảng tỷ lệ đền bù thương tật.

Sự ra đời của các Bộ luật Hình sự ở Châu Âu đã mở đường cho nhu cầu nghiên cứu và xây dựng lý luận về pháp y. Ở một số nước đã đưa môn học pháp y vào giảng dạy tại các trường đại học.

c. Thời kỳ phát triển - Cuối thế kỷ XVIII, chế độ phong kiến ở Châu Âu lần lượt bị đánh đổ, mở đầu là cuộc cách mạng tư sản dân quyền Pháp năm 1789. Trong lĩnh vực xét xử, dần dần ở từng nước đã có sự cải tổ từ xét xử kín chuyển sang xét xử công khai, với sự tham gia của nhiều bên. Việc xét xử không phải chỉ có quan tòa quyết định mà còn phải có sự tham gia của người buộc tội (công tố uỷ viên), có người bào chữa cho bị cáo (luật sư), thầy thuốc tham gia phiên toà với tư cách giám định viên. Kết luận của thầy thuốc trước tòa không thể tuỳ tiện mà phải được bảo vệ bằng những luận cứ khoa học chắc chắn.

Sự cách mạng về tư pháp nói trên đã là nguồn động viên lớn thúc đẩy mạnh mẽ khoa học pháp y phát triển một bước mới. Y học pháp y ở Châu Âu thời này kỳ đã tiến bộ vượt bậc so với những thế kỷ trước đó.

Đặc điểm của thời kỳ này là:

+ Đội ngũ chuyên gia thực sự về pháp y càng ngày càng lớn mạnh.

+ Việc giảng dạy pháp y trở thành việc bắt buộc ở các trường y khoa và luật khoa. Hàng loạt các bộ môn pháp y tiếp tục được xây dựng.

+ Các tạp chí pháp y và các sách giáo khoa pháp y có cơ sở khoa học vững chắc đã ra đời.

d. Thời kỳ hiện đại - Dấu ấn mạnh mẽ đối với y học tư pháp của thế kỷ XX là:

+ Khoa học kỹ thuật nói chung và y học nói riêng phát triển ngày càng mạnh trên cơ sở chuyên khoa hóa và kỹ thuật hiện đại ngày càng hoàn thiện.

+ Các xu hướng tiến bộ về chính trị và pháp chế ngày càng phát triển. Cách mạng tháng Mười Nga thành công và hệ thống các nước xã hội chủ nghĩa ra đời. Một nền tư pháp xã hội chủ nghĩa xuất hiện là một trong những điều kiện cơ bản của sự phát triển khoa học pháp y ở các nước này.

Đặc điểm của thời kỳ này là:

+ Các Viện nghiên cứu pháp y ra đời ở khắp các nước tiên tiến, không những chỉ riêng ở thủ đô mà ở cả các đô thị lớn.

+ Việc giảng dạy pháp y không những chỉ dừng lại ở chương trình pháp y tối thiểu cho các sinh viên y khoa và luật khoa, còn có chương trình bổ túc chuyên khoa pháp y sau đại học, đào tạo giám định viên pháp y.

+ Khối lượng thông tin về pháp y rất lớn, tạp chí pháp y mỗi ngày một nhiều, các công trình nghiên cứu, số lượng luận án sau và trên đại học về pháp y ngày càng lớn.

+ Các hội khoa học về pháp y của từng nước được thành lập và sinh hoạt đều đặn. Ngoài ra, còn có hội pháp y khu vực và quốc tế. Hội pháp y thế giới lấy tên là “Hội pháp y và y học xã hội” đã được thành lập sau chiến tranh thế giới lần thứ 2 và cứ 02 năm bầu lại chủ tịch.

Riêng ở Liên Xô, để bảo đảm phát triển khoa học pháp y, ngoài hai Viện Nghiên cứu pháp y quốc gia và quân đội, từ năm 1972 còn có Tiểu ban Nghiên cứu pháp y gồm 23 thành viên nằm trong Viện Hàn lâm y học Liên Xô.

Về nội dung, y học tư pháp hiện đại đã trở thành một ngành chuyên khoa phức tạp với 04 lĩnh vực: pháp y hình sự, dân sự, pháp y trong nghiệp vụ y tế và pháp y quân đội.

2.2. Tổ chức giám định pháp y ở một số nước trên thế giới

Về tổ chức giám định pháp y, hiện nay trên thế giới có những mô hình chính sau:

a. Hội y pháp

Ở một số nước tư bản phát triển, hàng năm các Tòa án phúc thẩm thành lập một danh sách giám định viên. Muốn được chọn vào danh sách giám định viên pháp y các thầy thuốc phải có bằng chuyên khoa quốc gia về pháp y. Danh sách giám định viên pháp y được Tòa án phúc thẩm lập lại hàng năm. Có 2 danh hiệu dành cho người thầy thuốc tham gia giám định pháp y:

+ Danh hiệu giám định viên pháp y dành cho các bác sĩ chuyên khoa pháp y thường xuyên tham gia công tác giám định.

+ Danh hiệu bác sĩ giám định dành cho các bác sĩ hoặc chuyên viên thuộc chuyên ngành khác, bất thường có vấn đề chuyên môn cần lấy ý kiến.

Xuất phát từ chỗ những người thầy thuốc được các cơ quan tố tụng tham khảo ý kiến về chuyên môn có liên quan đến công tác điều tra, xét xử, pháp luật buộc người thầy thuốc phải tham gia và chịu trách nhiệm trước pháp luật và kết luận của mình. Quá trình giám định và kết luận không phải bao giờ cũng hoàn hảo, cũng đáp ứng được cả mọi vấn đề mà cơ quan trưng cầu đặt ra. Bởi vậy, việc thành lập hội của người làm công tác y pháp ở các nước được tổ chức. Hội không những chỉ trong phạm vi quốc gia mà mở rộng phạm vi khu vực (Hội Y pháp Châu Âu) và phạm vi thế giới (Hội Y pháp thế giới, còn được gọi là Hội Y pháp và Y xã hội học). Ở Israel, Hội Y pháp không chỉ tập hợp những người làm giám định y pháp mà mở rộng bao gồm cả những người xây dựng luật pháp và những người thực thi luật pháp trên cơ sở tự nguyện. Mục đích của Hội Y pháp các nước, Hội Y pháp khu vực và Hội Y pháp thế giới là nhằm trao đổi kinh nghiệm giám định, những vấn đề còn tồn tại phổ biến, công bố những kết quả nghiên cứu các khía cạnh khác nhau trong lĩnh vực Y pháp dưới hình thức các hội nghị, hội thảo khoa học hoặc bồi dưỡng kiến thức theo từng khía cạnh, các chuyên đề sâu.

b. Viện pháp y

Viện y pháp được thành lập khắp các nước xã hội chủ nghĩa, các nước tư bản và các nước đang phát triển, nhất là các nước tiên tiến. Viện pháp y không những chỉ ở thủ đô mà có cả ở các thành phố lớn như tại Liên Xô (cũ) có Viện pháp y ở Moskva, Lêningrat (Xanpetebua), Kiep và Viện pháp y của các nước cộng hoà, ở Đức có Viện y pháp Béclin và ở Lepzich, Bồ Đào Nha có Viện pháp y ở Lisbonne, Porto, Covinbra, ở Pháp có Viện pháp y Paris, Lifon.

- Về mô hình tổ chức: Viện pháp y ở các nước được tổ chức dưới hai hình thức:

+ Mô hình 1: Viện pháp y nằm trong khoa y của trường đại học tổng hợp đảm nhận cả chức năng giảng dạy bộ môn y pháp và chịu sự quản lý của Bộ Giáo dục và Bộ Y tế. Mô hình này gặp ở nhiều nước tư bản. Ở Pháp không có Viện pháp Y quốc gia và Viện pháp Y Paris được coi là trung tâm.

Viện pháp y đặt trong trường đạt được yêu cầu giảng dạy gắn liền với nghiên cứu khoa học, phục vụ thực tế, lồng ghép cán bộ, giảm được biên chế. Tuy nhiên, mô hình này không đáp ứng được chức năng nghiên cứu là mục tiêu hàng đầu của Viện, không quản lý, chỉ đạo được công tác giám định ở các địa phương. Ngoài ra, việc hai Bộ Giáo dục và Y tế cùng quản lý một đơn vị đã gây ra tình trạng đùn đẩy trách nhiệm cho nhau, nhất là về nguồn tài chính phục vụ cho giảng dạy và nghiên cứu khoa học; tâm tư của cán bộ nhân viên về công việc và chế độ hưởng lương cũng là những hạn chế đối với mô hình này.

+ Mô hình 2: Viện pháp y không nằm trong hệ thống nhà trường.

Mô hình này tiêu biểu được tổ chức ở Liên Xô, Bungari, Rumani, Đức. Viện pháp y chịu sự quản lý trực tiếp của Bộ Y tế, và thuộc hệ thống các cơ quan y tế do Nhà nước quản lý.

Viện pháp y trung ương chỉ đạo cấp dưới toàn diện về tổ chức chuyên môn nghiệp vụ và đào tạo giám định viên. Hệ thống tổ chức này quản lý được toàn bộ hoạt động và phát triển của công tác giám định pháp y, kết hợp giữa nghiên cứu khoa học và phục vụ thực tiễn, cũng như giữa nghiên cứu phục vụ thực tiễn với đào tạo cán bộ chuyên sâu (chuyên gia pháp y), góp phần nâng cao chất lượng hoạt động giám định.

Về cơ cấu tổ chức của Viện pháp y - Để bảo đảm thực hiện nội dung, chức năng hoạt động, Viện pháp y các nước cơ bản có cơ cấu tổ chức giống nhau, chỉ khác nhau ở mức độ tập trung định hướng nghiên cứu.

Viện pháp y các nước đều có bốn bộ phận lớn:

- Bộ phận lãnh đạo Viện.

- Bộ phận hành chính hậu cần, giúp Viện trưởng, Viện phó tạo cơ sở vật chất cho hoạt động chuyên môn.

- Bộ phận chuyên môn gồm có: nhà bảo quản, khám nghiệm tử thi; hệ thống phòng khám thương tích người sống (các phòng khám chuyên khoa)

- Hệ thống Labô: Labô mô bệnh học, Labô sinh học, Labô độc chất, Labô vật lý. Các phòng xét nghiệm của hệ thống Labô ở mỗi Viện pháp y ở các nước có khác nhau về số lượng, chất lượng, trang thiết bị, phụ thuộc vào trình độ khoa học kỹ thuật và định hướng nghiên cứu sâu các khía cạnh khác nhau về y pháp của các nước đó.

3. Sự hình thành và thực tiễn hoạt động của tổ chức giám định pháp y ở Việt Nam

3.1. Sự hình thành Tổ chức giám định pháp y ở Việt Nam

Dưới thời Pháp thuộc, chính quyền thực dân coi nhẹ công tác giám định pháp y, xem nhẹ các vụ án trong nhân dân nên không xây dựng bất cứ một hình thức tổ chức nào thực hiện về công tác này, không đào tạo bác sĩ chuyên khoa về khoa này. Mặc dầu môn học y pháp được đưa vào giảng dạy ở trường Đại học Y Hà Nội từ năm 1919, nhưng trường cũng chưa thành lập bộ môn y pháp. Việc giảng dạy môn học này chỉ do một bác sĩ chuyên khoa tai mũi họng phụ trách Sở Y tế Hà Nội đảm nhận, sau đó trong thời kỳ tạm chiếm các bác sĩ chuyên khoa giải phẫu bệnh người Việt Nam giảng dạy. Theo tài liệu “Cảnh sát khoa học” của Sở Mật thám Pháp để lại cho biết, ở Sở Mật thám Hà Nội có một Phòng xét nghiệm pháp y bí mật dành cho các vụ án đặc biệt.

Sau khi Cách mạng tháng Tám thành công, Nhà nước Việt Nam dân chủ cộng hòa đã ban hành Sắc lệnh số 162/SL ngày 25/6/1946 nhắc tới công tác điều tra, xét xử liên quan đến sinh mệnh con người không thể thiếu giám định viên pháp y. Nhưng đến ngày 19/12/1946, kháng chiến toàn quốc bùng nổ và 9 năm kháng chiến chống Pháp kéo dài nên cơ quan giám định pháp y của nước ta chưa được hình thành.

Ngày 12/12/1956, Bộ Tư pháp và Bộ Y tế ban hành Thông tư liên bộ số 2795/HCTP quy định việc lập danh sách giám định viên pháp y; ở Hà Nội và Hải Phòng có từ 3 đến 5 người, ở các tỉnh có từ 2 đến 3 người chọn trong các y, bác sĩ. Công tác giám định pháp y lúc này cũng chỉ là những vụ lẻ tẻ, không có cơ sở chuyên trách và cũng không có giám định viên pháp y chuyên nghiệp. Từ những năm 1960, Bộ Công an đã quyết định xây dựng và đào tạo đội ngũ cán bộ pháp y và hóa để chuyên làm giám định pháp y, cũng như triển khai hoạt động giám định kỹ thuật hình sự. Đến Ngày 15/5/1961, Thông tư liên bộ số 423/TTLB của Bộ Công an, Bộ Y tế, Viện kiểm sát tối cao và Tòa án nhân dân tối cao quy trách nhiệm của các cơ quan công an, y tế, kiểm sát và Tòa án trong khám nghiệm tử thi, chế độ trang bị phòng ngừa và phụ cấp khám nghiệm. Vào những năm 70, Viện khoa học hình sự Bộ Nội vụ được thành lập trong đó có Phòng Pháp y. Ở các tỉnh, thành phố trung ương có bác sĩ được đào tạo bồi dưỡng về pháp y thuộc các Sở Công an.

Ngày 11/3/1988, Bộ Y tế, Bộ Tư pháp đã ban hành Thông tư liên bộ số 166/TT-LB hướng dẫn một số điểm về công tác giám định pháp y và pháp y tâm thần. Theo đó, Hội đồng giám định pháp y và Hội đồng giám định pháp y tâm thần được thành lập để quản lý các giám định viên về mặt hành chính, việc tham gia tố tụng là trách nhiệm của giám định viên. Phạm vi điều chỉnh của Thông tư liên bộ còn hạn chế, chưa đề cập đến các lĩnh vực khác của giám định tư pháp. Cơ sở vật chất, kinh phí hoạt động của Hội đồng giám định pháp y và pháp y tâm thần còn phụ thuộc vào Hội đồng giám định y khoa. Chưa có quy chế cụ thể, thống nhất cho hoạt động của các Hội đồng giám định pháp y và pháp y tâm thần. Quy định về tiệc lựa chọn công nhận giám định viên thiếu chặt chẽ. Nhưng dù sao, Thông tư liên bộ số 166/TT-LB cũng đánh dấu một bước tiến trong việc tổ chức và quản lý hoạt động giám định pháp y. Sau một thời gian thực hiện, Thông tư liên bộ số 166/TT-LB, đã có 25 Hội đồng giám định pháp y và pháp y tâm thần được thành lập và hoạt động bước đầu có kết quả.

Ngày 21/07/1988, Hội đồng Bộ trưởng đã ban hành Nghị định số 117/HĐBT về giám định tư pháp. Nghị định số 117/HĐBT là văn bản pháp luật đầu tiên quy định tương đối toàn diện về tổ chức và hoạt động giám định tư pháp. Tiếp theo, Bộ Y tế ra Quyết định số 64/BYT-QĐ ngày 18/12/1989 về bổ nhiệm giám định viên pháp y trung ương và giám định viên pháp y cấp tỉnh, thành phố và đặc khu trực thuộc trung ương cũng đã được thực hiện. Đến ngày 30/11/1990, Bộ Y tế tiếp tục ra Quyết định số 1059/BYT-QĐ chính thức thành lập Tổ chức giám định pháp y trung ương trực thuộc Bộ Y tế.

Theo quy định của Nghị định số 117/HĐBT ngày 21/7/1988, Thông tư số 78/TT-GĐ ngày 26/1/1989 của Bộ Tư pháp hướng dẫn thực hiện Nghị định số 117/HĐBT và các quyết định của Bộ Y tế, các tổ chức giám định pháp y đã được thành lập ở 2 cấp: trung ương và các tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương. Đến năm 1991, ở nước ta các tổ chức giám định pháp y được tổ chức như sau:

+ Bộ Quốc phòng có Viện pháp y quân đội và bộ phận pháp y cấp quân khu.

+ Bộ Nội vụ có tổ chức giám định pháp y hình sự đặt tại Viện Khoa học hình sự và tại các tỉnh thành phố có các giám định viên pháp y của công an nằm trong tổ chức giám định pháp y các tỉnh, thành phố.

+ Bộ Y tế có tổ chức y pháp trung ương, tổ chức giám định pháp y tâm thần trung ương, Viện Kiểm nghiệm trung ương. Ở địa phương có các tổ chức giám định pháp y cấp tỉnh, thành phố do các sở y tế giúp Ủy ban nhân dân phụ trách.

Tổ chức giám định pháp y ở trung ương thực hiện giám dịnh các vụ việc do cơ quan tiến hành tố tụng ở trung ương ra quyết định trưng cầu và giám định các vụ việc phức tạp do các cơ quan tiến hành tố tụng ở địa phương trưng cầu.

Tổ chức giám định pháp y cấp tỉnh thực hiện giám định các vụ việc do cơ quan tiến hành tố tụng ở địa phương và ở trung ương trưng cầu.

+ Tổ chức giám định độc chất pháp y ở Việt Nam.

Giám định độc chất là một chuyên khoa của hoạt động giám định pháp y. Theo mô hình tổ chức hoạt động giám định pháp y của nhiều nước trên thế giới, giám định độc chất là một trong nhiều chuyên khoa của Viện pháp y.

Ở nước ta, đồng thời với việc hình thành tổ chức Hội đồng giám định pháp y ở các tỉnh, thành phố thì Phòng Kiểm nghiệm độc chất cũng ra đời và hoạt động từ năm 1956. Thời gian đầu (1956), bộ phận kiểm nghiệm độc chất chỉ là một trong hai Ban của Phòng Kiểm nghiệm hoá học thuộc Bộ Y tế với 5 đến 6 cán bộ (dược sĩ đại học, trung học). Đến năm 1960, Viện Dược liệu được thành lập và Phòng Kiểm nghiệm độc chất nằm trong Viện Dược liệu. Tháng 10/1971, Viện Kiểm nghiệm được thành lập và tách ra khỏi Viện Dược liệu, từ đó Phòng Kiểm nghiệm độc chất thuộc Viện kiểm nghiệm Bộ Y tế và là cơ quan đầu ngành về kiểm nghiệm độc chất pháp y trong toàn quốc.

Sau 3 năm thực hiện Nghị định về giám định tư pháp, thực tiễn đã đặt ra nhiều vấn đề phải được quan tâm nghiên cứu. Trong đó, mặt tích cực của mô hình tổ chức giám định pháp y là gọn nhẹ, phù hợp với điều kiện thực tế. Khi tham gia tố tụng, các giám định viên phải chịu trách nhiệm cá nhân về kết luận giám định của mình, do đó chất lượng hoạt động giám định đã được nâng lên. Bên cạnh những ưu điểm trên, mô hình tổ chức giám định pháp y hiện nay đã bộc lộ một số nhược điểm:

Thứ nhất, các tổ chức giám định pháp y của Việt Nam chưa phải là cơ quan giám định pháp y chuyên nghiệp (trừ tổ chức pháp y quân đội và bộ phận pháp y thuộc Viện Khoa học hình sự Bộ Nội vụ), các tổ chức giám định pháp y chưa được tổ chức chặt chẽ, vị trí pháp lý chưa xác định rõ ràng. Trong các tổ chức giám định không có bộ phận thường trực, các giám định viên lại phân tán ở nhiều vị trí công tác khác nhau, gây khó khăn cho việc quan hệ với các cơ quan trưng cầu giám định, cũng như việc điều hành, quản lý các giám định viên. Nghị định số 117-HĐBT mới chỉ quy định nghĩa vụ của giám định viên trưởng, còn quyền hạn thì chưa rõ ràng.

Thứ hai, đội ngũ giám định viên pháp y hiện nay chủ yếu là kiêm nhiệm, có quá ít giám định viên pháp y chuyên nghiệp. Số người được đào tạo có hệ thống về nghiệp vụ giám định pháp y còn ít. Trình độ chuyên môn pháp y của nhiều giám định viên pháp y còn rất hạn chế cả lý thuyết và thực hành.

Thứ ba, vấn đề quản lý các tổ chức giám định pháp y chưa được quy định chặt chẽ và chưa cụ thể. Điều này thể hiện ở việc chưa quy định rõ: nội dung quản lý của Bộ Y tế và các Sở Y tế đối với các tổ chức giám định pháp y cấp trung ương và cấp tỉnh; trách nhiệm của cơ quan có cán bộ được bổ nhiệm là giám định viên; mối quan hệ giữa các tổ chức giám định pháp y ở trung ương với các tổ chức cấp tỉnh về hướng dẫn, chỉ đạo nghiệp vụ, kỹ thuật chuyên môn. Việc theo dõi, hướng dẫn, kiểm tra hoạt động giám định tư pháp trong phạm vi địa phương của các Sở Tư pháp còn nhiều lúng túng.

Thứ tư, cơ sở vật chất, các phương tiện, trang thiết bị kỹ thuật nghiệp vụ chuyên môn cần thiết cho hoạt động giám định pháp y còn quá thiếu thốn, những thứ hiện có thì lạc hậu. Các tổ chức giám định pháp y thuộc ngành y tế phải phụ thuộc vào các bệnh viện, Viện Kiểm nghiệm Bộ Y tế về cơ sở vật chất, kinh phí, địa điểm làm việc.

Thứ năm, chế độ phụ cấp bồi dưỡng cho các giám định viên pháp y trong khi thực hiện giám định còn chưa phù hợp.

3.2. Tình hình hoạt động giám định pháp y trong thời gian qua ở Việt Nam

3.2.1. Những điểm đã đạt được của giám định pháp y

Một yêu cầu cơ bản của công tác điều tra, truy tố, xét xử là các cơ quan tiến hành tố tụng phải áp dụng mọi biện pháp hợp pháp theo luật định để xác định sự thật của vụ án một cách khách quan, toàn diện và đầy đủ, phải làm rõ những chứng cứ xác định có tội và chứng cứ xác định vô tội, những tình tiết tăng nặng và những tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm của bị can, bị cáo đối với các vụ án hình sự; trong các vụ án dân sự cũng phải thu thập đầy đủ chứng cứ để đảm bảo cho việc giải quyết các vụ án đó được chính xác. Chính vì thế hoạt động giám định pháp y rất gắn bó với công tác điều tra, truy tố, xét xử các vụ án hình sự và dân sự. Bằng hoạt động khoa học chuyên sâu của các nhà chuyên môn thuộc lĩnh vực pháp y có thể giúp giải đáp chính xác, khách quan nhiều vấn đề liên quan đến các vụ án mà điều tra viên, kiểm sát viên hoặc thẩm phán không thể tự mình trả lời được.

Theo số liệu tổng kết của Viện Kiểm sát nhân dân tối cao, năm 1990 chỉ tính trong các vụ đã khởi tố có tới 8.751 vụ án phải giám định pháp y và pháp y tâm thần, gồm các tội về xâm phạm tính mạng, sức khoẻ, nhân phẩm (giết người, gây thương tích, hiếp dâm...) chiếm tới 20,56% tổng số án khởi tố điều tra trong toàn quốc. Ở một vài địa phương tỷ lệ này còn cao hơn, (ví dụ: ở Hà Sơn Bình (cũ) năm 1990 các vụ án giết người, gây thương tích do cấp tỉnh thụ lý phải giám định tới 72 vụ, chiếm 34% tổng số vụ án; riêng trong 5 tháng đầu năm 1991 các vụ án phải giám định pháp y là 52 vụ, chiếm 36% tổng số vụ án thụ lý). Ở cấp huyện số vụ án phải giám định trong năm 1990 là 6363 vụ, chiếm tới 75% tổng số án phải giám định trong toàn quốc.

Ở thành phố Hà Nội, trong năm 1990 đã giám định 172 vụ việc giám định pháp y (gồm cả giám định pháp y tâm thần), trong khi đó số liệu các loại giám định được trưng cầu không đáng kể. Tỉnh Nghệ tĩnh, trong thời gian 7 tháng (từ tháng 10/1989 đến tháng 5/1990) đã tiến hành giám định 71 vụ giám định pháp y trong tổng số 117 giám định các loại. Tỉnh Đồng Tháp, trong năm 1990 đã giám định 38 vụ giám định pháp y và pháp y tâm thần trên tổng số 57 vụ giám định các loại.

3.2.2. Những tồn tại, thiếu sót của hoạt động giám định pháp y

a. Thiếu sót từ phía các cơ quan tiến hành tố tụng

+ Khi khám nghiệm tử thi, cơ quan điều tra không mời các nhà chuyên môn pháp y tham gia, có khi chỉ mời các cán bộ y tế là y sĩ, bác sĩ không có nghiệp vụ pháp y. Điều đó đã vi phạm quy định của Điều 126 Bộ luật Tố tụng hình sự.

+ Khi trưng cầu giám định, cơ quan tiến hành tố tụng không cung cấp đầy đủ các vật phẩm, không bảo quản tốt tang vật, đối tượng giám định để xảy ra hư hỏng, mất mát.

+ Trong quá trình lập hồ sơ giám định cơ quan tố tụng không chú ý điều tra về tình trạng thương tích, tâm thần của đối tượng cần giám định trong các thời điểm trước, trong và sau khi có sự việc xảy ra; không chú ý lấy lời khai của thân nhân đối tượng, những người thường tiếp xúc, có trách nhiệm quản lý đối tượng về tình trạng sức khoẻ, bệnh tật và tâm thần của đối tượng qua các giai đoạn.

+ Việc nêu yêu cầu giám định có những trường hợp không rõ ràng.

+ Cơ quan tiến hành tố tụng không chấp nhận kết luận giám định pháp y, nhưng không nêu rõ lý do, vi phạm Điều 55 Khoản 2 Bộ luật Tố tụng hình sự.

+ Cơ quan tiến hành tố tụng không yêu cầu giám định mà căn cứ các hồ sơ bệnh án y tế có sẵn, hoặc đôi khi yêu cầu các thầy thuốc giải đáp một số vấn đề về chuyên môn đơn thuần, hoặc căn cứ vào Bảng xếp loại thương tích dùng cho giám định y khoa để các bác sĩ y khoa xem xét xác định tỷ lệ tổn hại sức khoẻ của nạn nhân, vi phạm Điều 44 Khoản 5 Bộ luật Tố tụng hình sự.

+ Việc trưng cầu giám định vượt cấp còn xảy ra nhiều.

b. Những thiếu sót từ phía các tổ chức giám định pháp y

Trong thực tiễn hoạt động giám định pháp y thời gian qua đã có không ít các trường hợp kết luận giám định sai do tinh thần trách nhiệm, tính khách quan hoặc trình độ của giám định viên còn hạn chế. Nhiều trường hợp khám thương tích ban đầu không được thực hiện tỷ mỷ, cụ thể nên đã gây khó khăn cho việc giám định tỷ lệ tổn hại sức khỏe. Cá biệt có các trường hợp không thực hiện việc giám định đầy đủ, mà giám định viên vẫn đưa ra kết luận. Ngoài ra, cũng phải nói là chất lượng của các kết luận giám định còn chưa cao. kết luận giám định của tuyến trên khác xa so với kết luận giám định của tuyến dưới.

3.2.3. Nguyên nhân của tồn tại, thiếu sót

+ Trong một thời gian dài, Nhà nước ta chưa có các văn bản pháp luật hoàn chỉnh quy định về hoạt động giám định tư pháp nói chung và giám định pháp y nói riêng. Do đó, hoạt động giám định pháp y còn mang tính chất phân tán, chắp vá, chất lượng giám định còn thấp. Mãi đến khi Bộ luật Tố tụng hình sự được ban hành năm 1985 và được sửa đổi, bổ sung năm 1988 thì một số vấn đề về giám định tư pháp mới được quy định trong Bộ luật này.

+ Đội ngũ giám định viên pháp y hiện nay còn quá ít, chủ yếu là những người làm công tác kiểm nghiệm, chưa được đào tạo hoặc bồi dưõng nghiệp vụ pháp y. Ví dụ: tại tỉnh Hà Sơn Bình (cũ) chỉ có 7 giám định viên pháp y và đều làm việc trong cơ quan y tế ở cấp tỉnh; giám định viên pháp y ở cấp huyện không có.

Ở cấp huyện với số lượng vụ án phải giám định lớn (chiếm 70-75% tổng số các vụ án cần giám định trong toàn quốc), nhưng lại không có đội ngũ giám định viên pháp y tại chỗ để thực hiện giám định.

+ Trình độ chuyên môn của giám định viên pháp y còn hạn chế, do quá thiếu nên một số nơi đã bổ nhiệm cả các y sĩ làm giám định viên.

+ Chế độ, chính sách đối với giám định viên pháp y còn chưa hợp lý. Chưa có những quy định thật cụ thể về trách nhiệm của các cơ quan chủ quản các tổ chức giám định, do vậy sự quan tâm của các cơ quan này đến hoạt động tổ chức giám định chưa đầy đủ.

III. NHỮNG KIẾN NGHỊ VỀ HOÀN THIỆN TỔ CHỨC GIÁM ĐỊNH PHÁP Y TRONG THỜI GIAN TỚI

1. Cần thống nhất quan niệm về pháp y

Theo chúng tôi, trước hết cần phải xác định quan điểm khoa học về pháp y và phân biệt sự khác nhau giữa pháp y và y tế.

Pháp y là một chuyên khoa sâu của ngành y, chuyên nghiên cứu và nghiên cứu ứng dụng hầu như tất cả những thành tựu của y học cơ sở và y học lâm sàng để tìm hiểu những mối quan hệ đến cái sống, cái chết, đến sức khỏe thể chất và tinh thần khi có các yếu tố nội tại hoặc ngoại lai tác động vào cơ thể con người. Nhưng những nghiên cứu đó không phải để chữa bệnh và phòng bệnh, mà để xác định yếu tố khách quan đó làm thiệt hại cho sức khỏe con người đến mức độ nào, giúp cho việc nhận định nguyên nhân, tính chất của các vụ án hoặc quyết định thái độ xử lý trong quá trình giải quyết các vụ án. Nói cách khác, mục đích của pháp y là phục vụ cho tư pháp (cụ thể là công tác điều tra, truy tố, xét xử), còn mục đích của y tế là phòng và chữa bệnh. Vì vậy, tuy cùng dựa trên cơ sở những nguyên lý của y học nhưng pháp y so với y tế có những đặc thù về hệ thống lý luận, đối tượng nghiên cứu và phương pháp riêng để giải quyết các yêu cầu giám định.

Chính quan niệm không đúng về vấn đề này, là một trong những nguyên nhân quan trọng làm cho hoạt động pháp y ở nước ta kém phát triển. Do đó, một yêu cầu hiện nay là phải tách pháp y thành một chuyên khoa riêng trong y học và có kế hoạch đào tạo nhanh đội ngũ bác sĩ pháp y chuyên nghiệp, đáp ứng nhu cầu về giám định pháp y của công tác điều tra, truy tố xét xử.

2. Kiến nghị về hệ thống tổ chức giám định pháp y trong thời gian tới

Để nâng cao chất lượng của hoạt động giám định pháp y, nhằm đáp ứng kịp thời các yêu cầu phục vụ cho công tác điều tra, truy tố, xét xử, trên cơ sở điều kiện thực tế của nước ta, việc xây dựng và hoàn thiện hệ thống tổ chức giám định pháp y ở nước ta trong những năm tới được thực hiện theo hai bước sau đây:

Bước 1: Bắt đầu chuẩn bị triển khai từ năm 1992

* Ở cấp Trung ương

(i) Thành lập Viện pháp y trung ương thuộc Bộ Y tế

Viện pháp y trung ương thuộc Bộ Y tế là tổ chức đầu ngành pháp y của hệ thống y tế, có các nhiệm vụ sau đây:

+ Tổ chức quản lý, hướng dẫn về nghiệp vụ chuyên môn của hoạt động giám định pháp y thuộc hệ thống y tế trong cả nước;

+ Thực hiện giám định những vụ việc theo quyết định trưng cầu của các cơ quan tiến hành tố tụng cấp trung ương, các cơ quan tiến hành tố tụng của thủ đô Hà Nội trưng cầu; những vụ phức tạp mà các phòng pháp y địa phương không có khả năng thực hiện;

+ Đào tạo, bồi dưỡng nghiệp vụ chuyên khoa pháp y cho các giám định viên trong cả nước.

+ Thực hiện nghiên cứu khoa học và hợp tác quốc tế.

Viện pháp y trung ương thuộc Bộ Y tế trước mắt cần có các bộ phận sau đây: Phòng Khám nghiệm và giải phẫu tử thi; Phòng Giám định thương tích; Phòng Giám định độc chất pháp y; Các phòng thí nghiệm: Phòng Mô bệnh học (tổ chức học); Phòng Sinh vật học (xét nghiệm lông, tóc, máu, dấu vết bài tiết..); Phòng Vật lý (đèn chiếu dấu vết, ảnh X quang ...). Trong quá trình hoạt động, Viện sẽ tiếp tục hoàn thiện và thành lập thêm các phòng chuyên môn khác.

Về nhân sự, trong Viện pháp y trung ương có các giám định viên pháp y, các cộng tác viên, các cán bộ nghiệp vụ và các nhân viên giúp việc. Viện trưởng Viện pháp y trung ương phải là giám định viên đầu ngành pháp y. Các giám định viên pháp y phải là các bác sĩ pháp y, các bác sĩ giải phẫu bệnh lý được bồi dưỡng về chuyên khoa pháp y, các dược sĩ đại học chuyên khoa kiểm nghiệm.

(ii) Duy trì và tiếp tục củng cố Viện pháp y quân đội và tổ chức giám định pháp y trung ương thuộc Bộ Nội vụ

Ngoài những đặc điểm chung của chuyên ngành pháp y, pháp y quân đội còn có những đặc điểm riêng biệt, độc lập. Chính vì thế, Viện pháp y quân đội phải tiếp tục củng cố và phát triển song song với Viện pháp y trung ương thuộc Bộ Y tế.

(iii) Tiếp tục củng cố và hoàn thiện tổ chức giám định pháp y hình sự cấp trung ương thuộc Bộ Nội vụ để thực hiện các yêu cầu giám định pháp y do các cơ quan tiến hành tố tụng trung ương trưng cầu và những vụ việc giám định pháp y mà các tổ chức giám định pháp y cấp tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương không có đủ điều kiện thực hiện.

Tổ chức giám định pháp y hình sự thuộc Bộ Nội vụ cùng với Viện pháp y trung ương thuộc Bộ Y tế có nhiệm vụ thực hiện giám định pháp y theo quyết định trưng cầu của các cơ quan tiến hành tố tụng cấp thành phố và cấp quận, huyện thuộc Hà Nội.

* Ở cấp tỉnh, thành phố trung ương

(i) Thành lập một số Phân viện giám định pháp y. Sau khi Viện pháp y trung ương thuộc Bộ Y tế được thành lập và đi vào hoạt động, cần chuẩn bị xúc tiến việc thành lập Phân viện giám định pháp y tại thành phố Hồ Chí Minh và từng bước chuẩn bị thành lập Phân viện pháp y tại 1 số nơi khác khi có đủ điều kiện (về chuyên gia pháp y và cơ sở vật chất).

Các Phân viện pháp y trực thuộc Viện pháp y trung ương có nhiệm vụ thực hiện việc giám định theo quyết định trưng cầu của cơ quan tiến hành tố tụng cấp trung ương và địa phương (phạm vi tỉnh, thành phố nơi đặt phân viện), giám định những việc phức tạp mà các tổ chức giám định các tỉnh trong khu vực (tỉnh lân cận) không có điều kiện thực hiện. Ngoài ra, các Phân viện pháp y có nhiệm vụ thực hiện nghiên cứu khoa học, hướng dẫn bồi dưỡng nghiệp vụ chuyên môn cho giám định viên của Viện và của các tổ chức giám định pháp y các tỉnh trong khu vực.

(ii) Tại các tỉnh, thành phố tiếp tục duy trì củng cố và hoàn thiện các tổ chức giám định pháp y (trừ những địa phương đã có phân viện giám định pháp y và thủ đô Hà Nội). Hoạt động của tổ chức này cần phải gắn với bệnh viện tỉnh. Việc củng cố và hoàn thiện theo hướng tăng cường số lượng các giám định viên pháp y chuyên trách, tăng cường cơ sở vật chất trang thiết bị và kinh phí cho tổ chức giám định; dần dần tiến tới việc hình thành phòng giám định pháp y tỉnh, thành phố. Giám định viên pháp y cấp tỉnh, thành phố có thể được bổ nhiệm từ các bác sỹ pháp y hoặc bác sỹ giải phẫu bệnh lý được bồi dưỡng về nghiệp vụ pháp y.

Cấu trúc chuyên môn của tổ chức giám định pháp y (Phòng giám định pháp y) cấp tỉnh, thành phố cần có 3 bộ phận: Bộ phận bảo quản và mổ tử thi, Bộ phận giám định thương tích; Phòng xét nghiệm tổng hợp.

(iii) Ở cấp huyện phải có từ 2 đến 3 giám định viên pháp y của tỉnh đặt tại huyện đó, trong đó có ít nhất là 1 chuyên trách để đảm nhiệm giám định các vụ việc không phức tạp thuộc địa bàn huyện. Hoạt động của các giám định viên này phải gắn với bệnh viện tuyến huyện.

(iv) Tổ chức giám định độc chất pháp y. Do chỉ có 2 Phòng Kiểm nghiệm độc chất ở Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh, vì vậy, các tỉnh khác đều phải đem mẫu cần giám định về hai địa điểm trên, nên đã gây nhiều khó khăn, tốn kém, mất vệ sinh, nhiều trường hợp khó phân tích, phát hiện chất độc do phủ tạng đã hư thối, chất độc dễ bay hơi hoặc dễ bị phân huỷ. Việc nhận kết quả trả lời theo đường bưu điện thường rất chậm, gây khó khăn cho các cơ quan trưng cầu giám định trong việc giải quyết các vụ án. Vì vậy, cần thiết phải thành lập thêm một số Phòng Kiểm nghiệm độc chất theo khu vực. Các Phòng Kiểm nghiệm độc chất cần thành lập thêm ở các khu vực sau: (i) Tại thị xã Sơn La cho các tỉnh Lai Châu, Lào Cai, Yên Bái. (ii) Tại thành phố Vinh cho các tỉnh Nghệ tĩnh, Quảng Bình và Quảng Trị, Thừa Thiên – Huế; (iii) Tại thành phố Nha Trang cho các tỉnh Phú Yên, Khánh Hòa, Đắc Lắc, Lâm Đồng và một số huyện phía Bắc tỉnh Thuận Hải; (iv) Tại thành phố Cần Thơ cho các tỉnh Hậu Giang, Minh Hải, Kiên Giang, An Giang, Cửu Long. Mỗi điểm có khoảng 5 cán bộ (2 đại học dược hoặc hóa tổng hợp, 2 trung cấp dược hoặc kỹ thuật viên và 1 nhân viên tạp vụ). Khi Viện pháp y trung ương thuộc Bộ Y tế được thành lập thì giám định độc chất pháp y sẽ là một phòng chuyên môn của Viện. Các Phòng Kiểm nghiệm độc chất pháp y khu vực đã nêu ở trên sẽ trở thành một bộ phận trong cấu trúc chuyên môn của Phân viện pháp y ở đó.

Bước 2:

* Ở Trung ương

(i) Khi Viện pháp y trung ương thuộc Bộ Y tế được củng cố và hoàn thiện đủ mạnh, thì trên cơ sở Viện pháp y đã được thành lập kết hợp với một bộ phận chuyên gia pháp y của Viện pháp y quân đội và của tổ chức giám định pháp y Bộ Nội vụ mà xây dựng Viện pháp y quốc gia.

- Viện pháp y quân đội thuộc Bộ Quốc phòng vẫn tiếp tục được củng cố và hoàn thiện để thực hiện các yêu cầu giám định pháp y trong quân đội.

- Tổ chức pháp y thuộc Bộ Nội vụ (Viện hoặc phòng) tiếp tục củng cố và hoàn thiện để phục vụ các hoạt động nghiệp vụ điều tra của lực lượng công an nhân dân;

(ii) Viện pháp y quốc gia là cấp cao nhất của hệ thống các tổ chức giám định pháp y ở nước ta. Viện trưởng Viện pháp y quốc gia là giám định viên đầu ngành pháp y toàn quốc.

Viện pháp y quốc gia có các nhiệm vụ: tổ chức thực hiện việc nghiên cứu khoa học pháp y; thực hiện giám định pháp y với tư cách là cấp cao nhất; tổ chức bồi dưỡng, đào tạo đội ngũ chuyên gia pháp y; hướng dẫn, chỉ đạo, kiểm tra về nghiệp vụ chuyên môn đối với các tổ chức giám định pháp y địa phương (Phân viện và Phòng pháp y).

* Tại các địa phương

- Thành lập các Phân viện pháp y quốc gia tại các thành phố trực thuộc trung ương, tỉnh lớn hoặc khu vực liên tỉnh.

- Tại tuyến huyện hoặc liên huyện có các phòng giám định pháp y (các Labô pháp y) trực thuộc Phân viện pháp y.

3. Kiến nghị về giám định viên và hợp tác quốc tế về giám định pháp y

a. Về tiêu chuẩn chuyên môn của giám định viên pháp y

Về lâu dài giám định viên pháp y chỉ được bổ nhiệm từ đội ngũ bác sỹ pháp y được đào tạo chuyên khoa pháp y dài hạn. Tuy nhiên, không thể trong một thời gian ngắn vài năm tới chúng ta có thể thực hiện được ngay yêu cầu này. Do đó trước mắt, bên cạnh đội ngũ bác sĩ pháp y hiện có cần phải tiếp tục đào tạo, bồi dưỡng chuyên khoa pháp y cho các bác sĩ giải phẫu bệnh lý để bổ sung cho đội ngũ giám định viên pháp y.

b. Cần mở rộng Bộ môn pháp y của Trường Đại học Y Hà Nội. Đây là trung tâm chính đào tạo đội ngũ bác sĩ pháp y. Bộ môn pháp y Trường Đại học Y Hà Nội và Viện pháp y trung ương cần chuẩn bị việc đào tạo sau đại học cho các chuyên gia pháp y.

c. Mở lớp bồi dưỡng nghiệp vụ chuyên môn ngắn hạn (về pháp y và pháp lý) cho các giám định viên pháp y. Các tổ chức giám định pháp y cấp trung ương, bộ môn y pháp Trường Đại học Y Hà Nội và Bộ Tư pháp có trách nhiệm biên soạn tài liệu và cử giảng viên giảng dạy.

d. Thông tin khoa học nước ngoài và hợp tác quốc tế

Ngày nay, cùng với sự phát triển mạnh mẽ của khoa học kỹ thuật, khoa học pháp y trên thế giới cũng không ngừng tiến bộ. Nội dung và đối tượng giám định pháp y mở rộng, nhiều thể loại giám định mới đã ra đời. Nếu không liên tục thu nhận những thông tin khoa học pháp y nước ngoài và hợp tác với các cơ quan giám định pháp y các nước, thì khoa học pháp y của nước ta sẽ không đủ điều kiện để phát triển toàn diện. Viện pháp y trung ương được thành lập sẽ tạo điều kiện mở rộng quan hệ hợp tác đối ngoại với nhiều hình thức trao đổi nghiệp vụ, chuyên gia, kỹ thuật chuyên môn. Vì vậy, cần mở rộng nhiều hình thức hợp tác như: theo con đường Ủy ban Khoa học nhà nước, thông qua Bộ Y tế, con đường hợp tác tư pháp thông qua Bộ Tư pháp, Viện pháp y trung ương Bộ Y tế hợp tác trực tiếp với các Viện pháp y của các nước...

đ. Về chế độ phụ cấp bồi dưỡng đối với giám định viên pháp y

Giám định pháp y là một nghiệp vụ có nội dung khoa học chuyên sâu, đa dạng, phức tạp và độc hại cao. Do đó, cần bảo đảm chế độ bồi dưỡng cho giám định viên tương đối thoả đáng, nhằm bù đắp sự hao tổn sức khỏe của giám định viên và động viên họ hoàn thành tốt nhiệm vụ.

4. Về kinh phí và cơ sở vật chất, phương tiện, thiết bị cần thiết cho hoạt động giám định pháp y

Một trong những điều kiện cần để xây dựng hệ thống tổ chức giám định pháp y chuyên nghiệp như các phương án đã nêu ở trên, là phải chuẩn bị đầy đủ cơ sở vật chất và trang thiết bị hoạt động. Nếu không trang bị, những phương tiện khoa học kỹ thuật tiên tiến, cũng như không áp dụng những phương pháp mới nhất, hiệu quả nhất trong lĩnh vực giám định pháp y thì chất lượng giám định không thể nào được nâng cao.

Vì vậy, ngay từ năm 1992, Nhà nước cần ưu tiên dành một khoản kinh phí cần thiết riêng cho việc thành lập Viện pháp y trung ương thuộc Bộ Y tế và một số phân Viện pháp y (bao gồm kinh phí cho việc xây dựng trụ sở, mua sắm trang thiết bị và các khoản chi khác ...)

Hàng năm Nhà nước cần dành một khoản kinh phí riêng cho các tổ chức giám định pháp y cấp trung ương (Viện Pháp y trung ương Bộ Y tế, Viện pháp y quân đội, tổ chức giám định pháp y thuộc Bộ Nội vụ) để mua sắm thêm các trang thiết bị và các chi phí khác trong hoạt động của các tổ chức giám định này.

Tại các địa phương, Ủy ban nhân dân tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương hàng năm cần dành một khoản kinh phí trong ngân sách địa phương cấp cho các tổ chức giám định pháp y của địa phương, phục vụ cho việc mua sắm trang thiết bị và các chi phí cần thiết khác trong hoạt động của các tổ chức giám định này.

5. Nhứng kiến nghị về hoàn thiện các quy định của pháp luật

a. Ban hành Pháp lệnh Giám định tư pháp

Những vấn đề cơ bản về hoạt động của giám định viên trong tố tụng hình sự và dân sự đã được quy định trong Bộ luật Tố tụng hình sự và Pháp lệnh thủ tục giải quyết các vụ án dân sự, Nghị định số 117-HĐBT ngày 21/7/ 1988 của Hội đồng Bộ trưởng về giám định tư pháp. Tuy nhiên, mô hình tổ chức giám định pháp y trong Nghị định số 117-HĐBT chưa quy định cụ thể, rõ ràng. Để phù hợp với yêu cầu phát triển của hoạt động giám định tư pháp (trong đó có giám định pháp y) trong tình hình mới, cần thiết phải ban hành Pháp lệnh Giám định tư pháp quy định một cách toàn diện về tổ chức và hoạt động giám định tư pháp.

b. Trên cơ sở Pháp lệnh Giám định tư pháp, Hội đồng Bộ trưởng sẽ ban hành Quy chế về tổ chức và hoạt động của các tổ chức giám định tư pháp và giám định viên.

c. Xây dựng Bảng tiêu chuẩn xếp hạng thương tật pháp y.

Để việc xác định tỷ lệ thương tật, mức độ tổn hại sức khỏe được chính xác, khách quan, khoa học, Bộ Y tế và Bộ Tư pháp cần phải ban hành Bảng tiêu chuẩn tỷ lệ thương tật pháp y.

d. Bộ Tư pháp, Viện kiểm sát tối cao, Bộ Nội vụ, Tòa án nhân dân tối cao và các Bộ chuyên ngành nên phối hợp để ban hành thống nhất các biểu mẫu về trưng cầu giám định, về hồ sơ giám định, kết luận giám định.

Đề tài - Đề án

Luận án - luận văn

Đặc san thông tin KHPL

Tài liệu hội thảo khoa học

Bài trích tạp chí

Sách

Tài liệu xem nhiều nhất

CƠ SỞ DỮ LIỆU TƯ LIỆU TÀI LIỆU KHOA HỌC PHÁP LÝ