Thống kê tư pháp là một bộ phận của thống kê quốc gia gắn liền với thống kê học, cũng là một bộ phận thống kê gắn liền với khoa học pháp lý trong đó thống kê hình sự là một bộ phận hợp thành của tội phạm học (Criminologie). Từ những năm 60, khi Bộ Tư pháp được phân chia thành 3 cơ quan: tư pháp, toà án, công tố (sau thành Viện Kiểm sát) nên công tác thống kê phân tán thành những việc thống kê theo ngành, phục vụ cho hoạt động của mỗi cơ quan.

Những năm 80, do nhận thức được tính chất quan trọng của hoạt động thống kê tư pháp, ngành kiểm sát đã đứng ra làm đầu mối tập hợp các cơ quan công an, kiểm sát, toà án, tư pháp tiến hành việc thống kê liên ngành chủ yếu về hình sự và đạt kết quả vì:

- Thống kê tư pháp là một loại thống kê quốc gia phải có sự quản lý thống nhất từ cơ quan thống kê nhà nước.

- Chưa có quan niệm thống nhất về thống kê hình sự, một bộ phận của học thuyết về tội phạm.

Năm 1991, với chức năng được giao, Bộ Tư pháp đã đăng ký trước Uỷ ban khoa học Nhà nước đề tài "Cơ sở lý luận, ý nghĩa thực tiễn của thống kê tư pháp và việc xây dựng, hoàn thiện chế độ thống kê tư pháp ở Việt Nam " nhằm xây dựng những căn cứ lý luận và thực tiễn cho việc tổ chức lại và triển khai công tác thống kê tư pháp.

Phạm vi nghiên cứu bước đầu tập trung vào thống kê hình sự và sẽ tiếp tục nghiên cứu thống kê dân sự, hành chính trong những năm tiếp theo.

I. QUAN NIỆM CHUNG VỀ THỐNG KÊ TƯ PHÁP VÀ THỐNG KÊ HÌNH SỰ

1. Thống kê tư pháp

1.1. Thống kê tư pháp là một bộ phận thống kê của Nhà nước

Theo những nhà sáng lập ra lý luận về thống kê vào thế kỷ thứ XVII, thì thống kê học là phương pháp nghiên cứu các hiện tượng xã hội dựa vào các số liệu điều tra, dựa vào việc thu thập mặt lượng của tình hình và mối quan hệ của nó đối với mặt chất của tình hình đó để biết thực trạng của các hiện tượng, biết được nguyên nhân của hiện tượng đó, dự báo và tìm ra giải pháp.

Tất cả các quốc gia đều hết sức xem trọng thống kê, bởi nó cung cấp cho Nhà nước và xã hội một cách nhìn tổng quát, cả bề rộng và chiều sâu để hoạch định những chiến lược cần thiết.

Thống kê quốc gia có 2 loại lớn: thống kê kinh tế và thống kê xã hội.

Thống kê tư pháp là một bộ phận của thống kê xã hội, qua đó nó phản ánh tình hình tội phạm và các vi phạm pháp luật xảy ra trong xã hội, thái độ xử lý của Nhà nước đối với các vi phạm đó. Đồng thời nó cũng phản ánh các hiện tượng tranh chấp trong nhân dân và việc giải quyết các tranh chấp đó. Thống kê tư pháp là một bộ phận của thống kê xã hội nhưng quan hệ rất mật thiết, và tác động qua lại với thống kê kinh tế. Chẳng hạn như thống kê các tội phạm trong hoạt động kinh tế, hoặc thống kê các tranh chấp hợp đồng kinh tế, thống kê việc xét xử của Tòa án trong lĩnh vực kinh doanh, hoạt động của các tổ chức kinh doanh nước ngoài và tình hình tranh chấp của họ trước toà án; đời sống dân cư và mối quan hệ của nó với tình hình phạm tội.

1.2. Mục đích, vai trò, nhiệm vụ của thống kê tư pháp

Mục đích chính của thống kê tư pháp là thống kê các vi phạm pháp chế xã hội chủ nghĩa do các cơ quan điều tra, truy tố, xét xử, xử phạt hành chính, công chứng, trọng tài kinh tế giải quyết và các biện pháp đấu tranh chống những hành vi vi phạm.

Vai trò của thống kê tư pháp là không ngừng nâng cao hiệu quả hoạt động của các cơ quan điều tra, truy tố, xét xử, xử phạt hành chính, công chứng, trọng tài. Cùng với những tài liệu khác, các chỉ tiêu thống kê cho phép xác định khả năng thực hiện pháp quyền của các cơ quan tư pháp, đồng thời đánh giá được các cơ quan đó thực hiện nhiệm vụ như thế nào.

Nhiệm vụ của thống kê tư pháp là khi đã biết số lượng các vi phạm pháp luật, sự biến động của các vi phạm đó theo hướng tăng, giảm, theo địa bàn lãnh thổ, theo các ngành, các lĩnh vực quan hệ pháp luật, thống kê tư pháp giúp các cơ quan chức năng rà soát lại công tác đấu tranh chống vi phạm pháp luật. Qua việc tổng hợp, phân tích các chỉ tiêu thống kê, thống kê tư pháp đề xuất những biện pháp hữu hiệu trong việc đấu tranh chống vi phạm pháp luật và trong việc khắc phục những thiếu sót của các cơ quan bảo vệ pháp luật.

1.3. Ý nghĩa của thống kê tư pháp

Thống kê tư pháp có ý nghĩa, tác dụng rất lớn đối với công tác quản lý nói chung, cũng như đối với việc củng cố hoạt động của các cơ quan thực hiện chức năng bảo vệ pháp luật, nghiên cứu khoa học pháp lý và công tác lập pháp nhằm tăng cường hiệu lực quản lý nhà nước bằng pháp luật, đấu tranh chống vi phạm pháp luật, giữ vững kỷ cương xã hội.

- Đối với các cơ quan thực hiện chức năng bảo vệ pháp luật: thống kê tư pháp có vai trò rất lớn trong việc củng cố hoạt động của các cơ quan trên. Dựa vào các số liệu thống kê, cùng với các nguồn thông tin khác, các cơ quan lãnh đạo, quản lý có thể phân tích, đánh giá được hoạt động của ngành mình; xác định được những điểm mạnh, yếu trong công tác, từ đó có những chỉ đạo khắc phục và uốn nắn kịp thời, giúp cho hoạt động của ngành đi đúng hướng. Mặt khác, trên cơ sở nhận biết về số lượng các vi phạm pháp luật, nắm được thực trạng và tính phổ biến, đặc thù của từng loại vi phạm trong từng lĩnh vực xã hội, xác định được mức độ thiệt hại gây ra cho xã hội, cũng như kết quả trong cuộc đấu tranh và phòng ngừa các vi phạm pháp luật, các cơ quan tư pháp (hiểu theo nghĩa rộng) có khả năng nghiên cứu đề ra những biện pháp thích hợp và có hiệu quả kịp thời đáp ứng yêu cầu của việc phòng ngừa, ngăn chặn vi phạm pháp luật.

- Đối với công tác nghiên cứu khoa học pháp lý, thống kê tư pháp (đặc biệt là thống kê hình sự) góp phần đắc lực vào việc nghiên cứu và hoàn thiện các môn khoa học pháp lý. Chỉ có thống kê tư pháp mới có khả năng đưa ra được những thông tin tổng thể có tính khoa học, chuẩn xác về thực trạng tình hình vi phạm pháp luật, cơ cấu, chiều hướng phát triển cũng như nguyên nhân và điều kiện phát sinh các vi phạm; về hiệu quả của những biện pháp ngăn chặn, phòng ngừa và những thiếu sót trong hoạt động của các cơ quan thực hiện pháp luật… Chính thống kê tư pháp góp phần làm giầu thêm cho các môn khoa học bằng kiến thức về những hiện tượng cụ thể, và là cơ sở đảm bảo cho công tác nghiên cứu đi đúng hướng, đạt hiệu quả. Thực tế cho thấy, một trong những nguyên nhân làm cho khoa học pháp lý tách rời thực tiễn là sự thiếu quan tâm đến lĩnh vực này. Nếu không nghiên cứu đầy đủ các tài liệu quan sát thống kê tổng thể, và không nghiên cứu hoạt động có tính riêng biệt của các cơ quan thực hiện pháp luật thì không thể thấy rõ được bản chất và quy luật vận động của các hiện tượng xảy ra trong thực tiễn.

- Đối với công tác lập pháp, việc xây dựng các bộ luật và các văn bản pháp luật khác không thể bảo đảm tính khoa học, tính thực tiễn và đạt chất lượng nếu không có sự nghiên cứu đầy đủ đến những phân tích thống kê tư pháp. Các số liệu phân tích thống kê này chính là những thông tin phản hồi từ thực tiễn, giúp cho các nhà làm luật có khả năng đánh giá được hiệu quả các quy phạm pháp luật; giúp họ xác định được những kẽ hở của luật pháp và thiếu sót, bất hợp lý trong lĩnh vực quản lý. Trên cơ sở đó, các cơ quan lập pháp tiến hành sửa đổi bổ sung, huỷ bỏ hoặc xây dựng mới các văn bản pháp luật, đáp ứng kịp thời yêu cầu của công tác quản lý nhà nước, quản lý xã hội.

1.4. Nội dung của thống kê tư pháp

Xét về những nội dung chủ yếu thống kê tư pháp gồm 3 bộ phận lớn:

- Thống kê các vi phạm pháp luật (trong đó chủ yếu là tội phạm) và hoạt động của các cơ quan nhà nước trong việc xử lý các vi phạm đó.

- Thống kê các tranh chấp trong xã hội (trong đó chủ yếu là tranh chấp dân sự, thương sự, hôn nhân và gia đình…) và hoạt động xử lý của các cơ quan nhà nước đối với các tranh chấp đó.

- Thống kê tổ chức tư pháp: cơ quan điều tra, công tố, toà án, luật sư, công chứng, giám định, thi hành án, đội ngũ cán bộ tư pháp … thống kê về tình hình tội phạm và các hình phạt mà Nhà nước đã xử đối với các tội phạm đó được xem như là một bộ phận quan trọng nhất của thống kê tư pháp.

2. Thống kê hình sự

Thống kê hình sự là một bộ phận quan trọng nhất của thống kê tư pháp và là một trong những phương tiện chủ yếu của môn học về tội phạm (tội phạm học: Criminolo-gie) và môn học về hình pháp (hình pháp học: criminalistique).

Thống kê hình sự phản ánh mặt số lượng của các hiện tượng tội phạm trong xã hội và bằng phương pháp phân tích, tổng hợp, so sánh các số liệu đó, phản ánh mối quan hệ giữa số lượng và chất lượng của hiện tượng, tức là những đặc điểm và điều kiện, nguyên nhân gây ra tội phạm, từ đó đề ra những giải pháp lâu dài hoặc trước mắt. Về vấn đề này, thống kê hình sự như là một trong những phương tiện chủ yếu của tội phạm học.

Thống kê hình sự phản ánh mặt số lượng của các hoạt động điều tra, truy tố, xét xử (sơ thẩm, phúc thẩm, giám đốc thẩm) và bằng phương pháp phân tích, tổng hợp, so sánh các số liệu đó, phản ánh mặt chất lượng của các hoạt động điều tra, truy tố, xét xử, mối liên quan giữa hai mặt, đưa ra những biện pháp hoàn thiện các quá trình tố tụng, nâng cao hoạt động của các cơ quan điều tra, truy tố, xét xử.

Yểm trợ cho hoạt động điều tra, truy tố, xét xử còn có các hoạt động giám định, công chứng, bào chữa, thi hành án…, là một bộ phận không thể thiếu của quá trình tố tụng, cũng là một bộ phận hợp thành hữu cơ, đều được phản ánh vào thống kê hình sự.

Về mặt này, thống kê hình sự như là một phương tiện trong những phương tiện chủ yếu của hình pháp học.

2.1. Phạm vi của thống kê hình sự

Phạm vi của thống kê hình sự được xác định tuỳ theo đặc điểm của tình hình mỗi nước. Những quan niệm phổ biến hiện nay là:

a. Quan niệm thống kê hình sự theo các giai đoạn của quá trình tố tụng. Toàn bộ các khâu của quá trình đó: khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử sơ thẩm, xét xử phúc thẩm, xét xử giám đốc thẩm… đều thuộc phạm vi của thống kê hình sự.

b/ Quan niệm thống kê hình sự bắt đầu từ khi Tòa án quyết định là có tội phải chịu hình phạt và bản án có hiệu lực pháp luật.

c/ Thống kê hình sự với thống kê vi phạm hành chính có mối quan hệ mật thiết, phải được thống kê chung để thấy toàn cảnh của tình trạng vi phạm pháp luật. Giữa vi phạm hình sự và vi phạm hành chính có thể được phân biệt theo những tiêu chuẩn định tính và định lượng (tính chất của hành vi, mức độ thiệt hại...) nhưng trong nhiều trường hợp rất khó phân biệt. Vì vậy cần thống kê chung và gọi đó là thống kê hình sự về mặt xử lý các vi phạm, những nước theo quan niệm này đều tổ chức ra các Tòa án như: Tòa án vi cảnh để xử các vi phạm hành chính; Tòa án tiểu hình để xử các vi phạm hình sự ít nghiêm trọng; Tòa án đại hình để xử các vi phạm nghiêm trọng.

Theo quan niệm này, phạm vi của thống kê hình sự gồm:

- Thống kê về vi cảnh (vi phạm hành chính).

- Thống kê về hình sự đối với tội phạm ít nghiêm trọng.

- Thống kê hình sự đối với tội phạm nghiêm trọng.

d. Phạm vi của thống kê hình sự bắt đầu từ khâu khởi tố đến tất cả các khâu trong quá trình tố tụng, nhưng không bao gồm thống kê về thi hành án, bởi thi hành án có quan hệ đến thống kê hoạt động trại giam thuộc phạm vi của luật lao cải (Xem sơ đồ trang 85).

2.2. Mục tiêu của thống kê hình sự

Phần trên đã nêu rõ thống kê hình sự là một trong những phương tiện chủ yếu của môn tội phạm học (criminologie) và của môn hình pháp học (criminalistique).

Tội phạm học tập trung vào việc nghiên cứu các hiện tượng phạm tội, phân tích nguyên nhân, tìm ra các biện pháp phòng ngừa và đấu tranh chống tội phạm.

Hình pháp học tập trung vào việc nghiên cứu các biện pháp phát hiện tội phạm, ngăn chặn kịp thời tội phạm, đấu tranh trực diện với các tội phạm.

Một bên (tội phạm học) là phòng ngừa, một bên (hình pháp học) là ngăn chặn nên vai trò và tác dụng của thống kê hình sự nói riêng và thống kê tư pháp nói chung, đối với mỗi môn học cũng khác nhau.

Sơ đồ về vai trò của thống kê hình sự

Đương nhiên, mục tiêu của thống kê hình sự không chỉ phục vụ cho việc nghiên cứu khoa học pháp lý, mà nó còn phục vụ rất có hiệu quả cho công việc quản lý của Nhà nước.

Thống kê hình sự phục vụ cho công tác xây dựng pháp luật trọng tâm là xây dựng pháp luật hình sự và tố tụng hình sự. Thông qua việc phân tích hiệu lực của các quy định pháp luật được áp dụng trong quá trình giải quyết các vụ án, phát hiện các quy định không phù hợp với thực tiễn qua đó đề xuất việc xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật cho phù hợp.

Thống kê hình sự góp phần nâng cao trình độ tổ chức và hoạt động của các cơ quan tư pháp. Thông qua các số liệu về điều tra, xét hỏi của các cơ quan điều tra; về thực hành công tố và các hoạt động kháng nghị của các cơ quan kiểm sát; về hoạt động xét xử sơ thẩm, phúc thẩm, giám đốc thẩm của cơ quan toà án; về hoạt động bào chữa của tổ chức luật sư; các kết quả của giám định; các chứng thực của công chứng…, có thể đánh giá được mặt mạnh, mặt yếu, việc làm được, việc chưa làm được của các cơ quan đó. Sự phân tích, đánh giá qua các số liệu sẽ giúp cho cơ quan nhà nước có thẩm quyền ra những quyết định kiện toàn và nâng cao chất lượng hoạt động của các cơ quan tư pháp.

Thống kê hình sự góp phần trực tiếp vào hoạt động chỉ đạo đấu tranh phòng ngừa, ngăn chặn tội phạm và hoạt động phối hợp các lực lượng xã hội để tiến hành cuộc đấu tranh đó.

Thông qua những số liệu về các vụ án xảy ra, số người phạm tội, loại người phạm tội, địa bàn và thời gian phạm tội, phương tiện phạm tội…, các cơ quan tư pháp có thể đề ra các biện pháp đấu tranh phòng ngừa, ngăn chặn cụ thể cho từng địa bàn, từng thời gian, tập trung lực lượng nơi cần thiết, huy động và phối hợp với các tổ chức đoàn thể cùng đấu tranh phòng ngừa và ngăn chặn.

Thông qua các số liệu thống kê có thể tiến hành việc giáo dục pháp luật trong nhân dân, nhằm nâng cao ý thức pháp luật, phòng ngừa và ngăn chặn tội phạm (Xem sơ đồ trang 86).

2.3. Nội dung và nhiệm vụ của thống kê hình sự

Tìm ra được nội dung đầy đủ của thống kê hình sự là việc rất khó khăn vì lẽ:

- Ở nước ta, việc nghiên cứu về vấn đề này hầu như chưa có, những quan niệm về thống kê tư pháp, thống kê hình sự giữa các cơ quan có trách nhiệm: tư pháp, công an, toà án, kiểm sát… chưa được kết luận thống nhất, làm cơ sở cho việc đề ra nội dung đầy đủ và chính xác cho thống kê hình sự.

- Mỗi cơ quan theo nhu cầu của ngành mình đặt ra chế độ báo cáo, chế độ biểu mẫu, cách ghi chép các phiếu ban đầu phản ánh tình hình tội phạm và tình hình hoạt động của các cơ quan có nhiều điểm khác nhau, chưa nằm chung trong một tổng thể có hệ thống và thống nhất.

- Trong những năm vừa qua, các cơ quan tư pháp, công an, toà án, kiểm sát có một hình thức phối hợp liên ngành nhằm đưa ra một chế độ thống kê hình sự chung nhưng vẫn chưa đạt được kết quả do chưa có một quan niệm thống nhất chung làm cơ sở cho việc xây dựng chế độ đó.

Đứng trước tình hình đó, nội dung của thống kê hình sự được nêu ra trong đề tài này mới chỉ là những dự kiến ban đầu, theo đó thống kê hình sự cần tập trung vào nội dung chủ yếu sau đây:

Một là, thống kê mặt lượng và mặt chất của tình hình phạm tội trong xã hội. Có thể có rất nhiều loại biểu mẫu thể hiện việc thống kê mặt lượng và mặt chất: số lượng vụ án; phân loại các vụ án; số lượng người phạm tội; thời gian phạm tội; địa bàn; phương tiện phạm tội; thủ đoạn và phương pháp phạm tội;…

Muốn thống kê mặt lượng và mặt chất của tình hình tội phạm được đầy đủ và toàn diện để đánh giá sự diễn biến của tình hình phạm tội, làm rõ nguyên nhân và điều kiện phạm tội, dự báo được tình hình phạm tội trong tương lai, tìm kiếm được các biện pháp có hiệu quả đấu tranh phòng ngừa và ngăn chặn tội phạm, cần thiết phải dựa vào phương pháp luận của thống kê học theo những chỉ dẫn có tính chất kỹ thuật của công tác thống kê.

Hai là, thống kê việc áp dụng hình phạt đối với các tội phạm. Có thể có rất nhiều loại biểu mẫu khác nhau thống kê việc áp dụng các hình phạt:

-Thống kê số lượng mỗi loại hình phạt đã áp dụng trong từng thời gian: tử hình, chung thân, 20 năm… cải tạo không giam giữ, kể cả các loại hình phạt phụ.

- Thống kê mỗi loại tội áp dụng các thang hình phạt khác nhau.

- Các chỉ tiêu khác về áp dụng hình phạt.

Hệ thống các chỉ tiêu thống kê về hình phạt phải được lựa chọn rất cẩn thận, có tính khoa học và thực tiễn nhằm đánh giá được hiệu quả của hình phạt, những mặt hợp lý và bất hợp lý của chính sách hình phạt, thông qua đó một mặt góp phần đánh giá tình hình phạm tội trong xã hội, mặt khác hoàn thiện chế độ hình phạt của nước ta theo những quan điểm dân chủ xã hội chủ nghĩa.

Ba là, thống kê các hoạt động của các cơ quan bảo vệ pháp luật và các cơ quan bổ trợ tư pháp trong quá trình tố tụng: số lượng các vụ khởi tố; các vụ đình chỉ điều tra sau khởi tố, các vụ điều tra xong rồi truy tố; số lượng các vụ truy tố; các vụ được Tòa án thụ lý và các vụ bị Tòa án hoàn lại điều tra thêm; số lượng các vụ sơ thẩm; các vụ sơ thẩm không chống án, không kháng nghị; số lượng các vụ phúc thẩm; số lượng các vụ giám đốc thẩm…

Hệ thống các chỉ tiêu về hoạt động tố tụng phải nhằm đánh giá được chất lượng xét xử của các toà án, tính chính xác của việc xét xử đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, thông qua đó để nghiên cứu các biện pháp nhằm nâng cao trình độ xét xử của đội ngũ thẩm phán, trình độ nghiệp vụ của cán bộ kiểm sát, điều tra; hoàn thiện các định chế về tố tụng hình sự và các định chế khác có liên quan.

Toàn bộ những nội dung thống kê kể trên nhằm làm cho công tác thống kê hình sự hoàn thành được nhiệm vụ chủ yếu của mình, đó là:

- Đánh giá thực trạng tội phạm, mức độ, diễn biến, sự thăng trầm, cơ cấu, địa bàn, phương tiện, phương pháp phạm tội.

- Làm rõ những nguyên nhân và điều kiện phát sinh tội phạm.

- Các khía cạnh xã hội và mặt nhân thân của tội phạm.

- Dự báo tội phạm.

- Nghiên cứu các biện pháp phòng ngừa và ngăn chặn tội phạm.

2.4. Phương pháp thống kê hình sự

Đề tài đã nêu ra nhiều phương pháp cho việc thống kê hình sự dựa trên phương pháp luận của thống kê học. Tuy nhiên, để đưa ra được những phương pháp của thống kê hình sự phù hợp với truyền thống và thực tiễn, cần xem xét kỹ về đặc điểm, những mặt thuận và chưa thuận của công tác thống kê hình sự, đó là:

- Công tác thống kê hình sự chưa đưa ra được những khái niệm cần thiết cho việc ghi chép, ví dụ: hành vi nào là vi phạm hình sự, hành chính hay vi phạm kỷ luật nội bộ.

- Công việc ghi chép ban đầu ở cơ sở trong công tác thống kê kinh tế đã thành quy chế từ nhiều năm nay, tương đối ổn định mặc dù còn chưa tốt nhưng công việc ghi chép ban đầu ở các cơ sở công an, kiểm sát, Tòa án chưa thành nề nếp, rất khó cho việc tổng hợp tình hình.

- Chưa có phương pháp thống nhất về thống kê hình sự giữa các ngành. Mỗi ngành tuỳ theo nhu cầu của mình, sự hiểu biết riêng của cán bộ làm thống kê trong ngành mà đề ra những phương pháp có tính chất kinh nghiệm để tiến hành công việc thống kê hình sự.

Vì vậy, việc nêu ra những phương pháp của thống kê hình sự (thực chất cũng là của thống kê tư pháp) trong đề tài này cũng mới chỉ là những phương pháp được gợi ra từ phương pháp hiện tại mà các cơ quan công an, kiểm sát, toà án, đang tiến hành.

Có những phương pháp thống kê về mặt số lượng và có những phương pháp thống kê về mặt chất của tội phạm và có những phương pháp kết hợp nhằm phát hiện ra những nguyên nhân, điều kiện phạm tội, dự kiến tình hình phát triển và đưa ra những giải pháp:

- Phương pháp số tuyệt đối hoặc gọi là số lớn thể hiện quy mô của tội phạm, số lượng tội phạm trong từng thời gian.

- Phương pháp số tương đối, để so sánh tội phạm từng nhóm với tổng số, thông thường là tính theo tỷ lệ phần trăm.

- Phương pháp số bình quân để thể hiện mức trung bình về mặt số lượng của tội phạm - có thể tính theo công thức bình quân đơn giản, bình quân gia quyền hoặc bình quân kỷ hà.

- Phương pháp chỉ số để so sánh từng thời kỳ về tình hình tội phạm.

- Phương pháp so sánh để nghiên cứu mặt chất của hiện tượng, các mối quan hệ giữa hai mặt hoặc nhiều mặt của hiện tượng tội phạm, từ đó rút ra những quy luật diễn biến của tội phạm.

- Phương pháp đồ thị để trình bày tình hình tội phạm trên bảng sơ đồ theo các đường, cột, tăng giảm nhằm giúp cho việc đánh giá, theo dõi xu thế của sự phát triển của tội phạm.

II. THỰC TRẠNG CÔNG TÁC THỐNG KÊ HÌNH SỰ Ở VIỆT NAM

1. Tổ chức hệ thống thống kê hình sự trong ngành công an, kiểm sát và toà án

1.1. Ngành công an nhân dân

Hệ thống tổ chức thống kê chưa được thiết lập thành một hệ thống hoàn chỉnh từ trung ương đến cơ sở (phòng, ban, hay tổ…). Nhưng trên thực tế, công tác thống kê vẫn được thực hiện ở 4 cấp (trung ương, tỉnh, huyện, xã) theo hệ thống tổ chức của ngành công an. Hệ thống thống kê được thiết lập từ Cục tham mưu tổng hợp của Bộ Nội vụ xuống Cục tham mưu tổng hợp của các Tổng cục; Phòng tham mưu tổng hợp của các Sở Công an tỉnh, thành phố; Đội tham mưu tổng hợp của Công an quận, huyện; và Tổ tổng hợp của Công an phường, xã. Ở mỗi cấp, mỗi lĩnh vực đều có cán bộ kiêm nhiệm làm công tác thống kê thuộc bộ phận tham mưu tổng hợp.

Phương pháp thu thập tài liệu thống kê được thực hiện bằng hình thức báo cáo định kỳ và tổng hợp từng cấp, từng lĩnh vực, theo nội dung đã được xác định (Quy định 01/QĐ-BNV ngày 20/7/1984 và Chỉ thị số 05-CT/BNV ngày 3/4/1989 về chế độ báo cáo trong lực lượng công an nhân dân).

Phương tiện hoạt động: Từ năm 1968, ngành công an nhân dân đã bắt đầu sử dụng máy tính điện tử trong công tác thống kê. Đến năm 1992, ngành đã có 2 trung tâm máy tính điện tử lớn ở Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh, trực thuộc Cục tham mưu tổng hợp, Bộ Nội vụ. Ở Cục tham mưu tổng hợp của các Tổng cục, một số vụ, cục nghiệp vụ, và ở công an thành phố Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh, Quảng Nam - Đà Nẵng đã thành lập được các trung tâm tin học, phục vụ công tác thống kê hình sự riêng và công tác xử lý tin ngành nói chung.

1.2. Ngành kiểm sát

Tổ chức hệ thống thống kê đã được hình thành ở 3 cấp (trung ương, tỉnh, huyện) theo hệ thống tổ chức của ngành kiểm sát. Ở Viện kiểm sát nhân dân tối cao có phòng thống kê nằm trong văn phòng tổng hợp; ở Viện kiểm sát nhân dân các tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương có tổ thống kê, hoặc biên chế một cán bộ thống kê chuyên trách thuộc văn phòng tổng hợp; ở Viện kiểm sát nhân dân các quận, huyện, thị xã thuộc tỉnh có một cán bộ bán chuyên trách làm công tác thống kê. Hiện nay, trong toàn ngành kiểm sát có khoảng 600 cán bộ thống kê chuyên trách và bán chuyên trách.

Phương pháp thu thập tài liệu thống kê được thực hiện bằng hình thức chế độ báo cáo định kỳ và tổng hợp theo từng cấp (mỗi cấp tiến hành tổng hợp theo phạm vi được phân công, rồi gửi kết quả lên cấp trên để tổng hợp theo phạm vi rộng hơn. Riêng các đơn vị nghiệp vụ ở Viện kiểm sát nhân dân tối cao thực hiện thống kê theo lĩnh vực công tác của mình, và gửi kết quả qua phòng thống kê để tổng hợp chung). Các cấp thu thập số liệu dựa vào các mẫu biểu thống kê, và lập theo chế độ, kỳ hạn cụ thể. Hệ thống chỉ tiêu được xây dựng theo phạm vi hoạt động thực hiện chức năng nhiệm vụ của ngành.

1.3. Các cơ quan Tòa án nhân dân

Từ năm 1960, sau khi có Luật Tổ chức Tòa án nhân dân, công tác thống kê đã được quan tâm tổ chức, chỉ đạo thực hiện.

Ở Tòa án nhân dân tối cao, trong giai đoạn từ năm 1960 - 1975, có Phòng Thống kê thuộc Văn phòng Tòa án nhân dân tối cao. Từ năm 1976 - 1985, Phòng Thống kê được nâng lên thành Vụ Thống kê thông tin tư liệu; sau đó chuyển thành Vụ Tổng hợp (gồm 2 phòng: Phòng Tổng hợp và phòng thống kê). Từ năm 1986 đến nay, Vụ Tổng hợp giải thể, công tác thống kê chỉ còn là một bộ phận trong Phòng Tổng hợp thuộc Văn phòng Tòa án nhân dân tối cao. Các toà của Tòa án nhân dân tối cao không có cán bộ thống kê chuyên trách. Công tác thống kê do thư ký của các toà kiêm nhiệm thực hiện, sau đó gửi kết quả cho Phòng Tổng hợp - thống kê để tổng hợp chung.

Ở các Tòa án nhân dân địa phương (Tòa án cấp tỉnh và cấp quận huyện), công tác thống kê do các thư ký toà kiêm nhiệm, Văn phòng chịu trách nhiệm tổng hợp chung.

Phương pháp thu thập tài liệu thống kê được thực hiện bằng hình thức báo cáo định kỳ và tổng hợp theo từng cấp. Tòa án nhân dân cấp huyện gửi báo cáo thống kê định kỳ lên Tòa án nhân dân cấp tỉnh; Tòa án nhân dân cấp tỉnh tổng hợp chung số liệu của cấp tỉnh, cấp huyện, rồi gửi Tòa án nhân dân tối cao và Bộ Tư pháp.

Cơ sở vật chất và phương tiện hoạt động của các Tòa án nhân dân gặp rất nhiều khó khăn. Ngân sách rất hạn hẹp, chỉ đủ in biểu mẫu thống kê với số lượng hạn chế (mẫu in không có thêm bản nháp cho địa phương).

1.4. Tổ chức thống kê hình sự liên ngành công an, kiểm sát, toà án, tư pháp

Xuất phát từ yêu cầu ngày càng cao của việc thống nhất số liệu về thống kê hình sự, đáp ứng yêu cầu của công tác nghiên cứu, chỉ đạo đấu tranh phòng chống tội phạm Viện kiểm sát nhân dân tối cao, Tòa án nhân dân tối cao, Bộ Tư pháp và Bộ Nội vụ đã thống nhất thiết lập tổ chức thống kê hình sự liên ngành, nhằm thu thập, tổng hợp các số liệu cơ bản về tình hình tội phạm và việc xử lý, giải quyết các vụ phạm tội hình sự qua các giai đoạn tố tụng luật định, trong phạm vi cả nước. Viện kiểm sát nhân dân tối cao có trách nhiệm hướng dẫn, chỉ đạo thống nhất công tác thống kê hình sự.

Để đảm bảo việc tổ chức thực hiện quy định của liên ngành được chặt chẽ và có kết quả, lãnh đạo 4 ngành trung ương đã quyết định thành lập Hội đồng Thống kê liên ngành trung ương, và chỉ đạo thành lập Hội đồng thống kê liên ngành cấp tỉnh và cấp huyện ở các địa phương.

a) Ở Trung ương, thành phần Hội đồng Thống kê liên ngành gồm có: Một đồng chí Phó Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao làm Chủ tịch Hội đồng; Mỗi ngành cử một đồng chí cán bộ lãnh đạo cấp Cục, Vụ làm uỷ viên và một chuyên viên giúp việc cho Hội đồng.

b. Ở cấp tỉnh, Hội đồng Thống kê liên ngành do đồng chí Phó Viên trưởng Viện kiểm sát nhân dân tỉnh phụ trách hình sự làm chủ tịch; các đồng chí Phó giám đốc Sở Công an, Phó giám đốc Sở Tư pháp, Phó chánh án Tòa án nhân dân tỉnh là uỷ viên. Chuyên viên giúp việc Hội đồng gồm có: các đồng chí Chánh Văn phòng Viện kiểm sát nhân dân tỉnh, Tòa án nhân dân tỉnh, Sở Tư pháp, và trưởng phòng tham mưu tổng hợp của Công an nhân dân tỉnh, cùng một cán bộ thống kê chuyên trách của mỗi ngành.

c) Ở cấp huyện, Hội đồng Thống kê liên ngành do Phó Viện trưởng phụ trách hình sự Viện kiểm sát nhân dân cấp huyện làm chủ tịch; Phó chánh án Tòa án nhân dân cấp huyện, Phó Công an cấp huyện, Phó Ban tư pháp cấp huyện là uỷ viên. Mỗi ngành cử một chuyên viên giúp việc cho Hội đồng.

Hội đồng Thống kê liên ngành sinh hoạt thường kỳ 3 tháng một lần (trước đây là 6 tháng một lần), do Chủ tịch Hội đồng triệu tập. Trường hợp cần thiết, theo đề nghị của các ngành, Hội đồng có thể họp bất thường.

Phương pháp thu thập tài liệu thống kê được thực hiện bằng hình thức báo cáo định kỳ dưới dạng biểu mẫu thống kê, và đối chiếu tổng hợp theo từng cấp (các mẫu biểu thuộc trách nhiệm ngành nào do ngành đó lập và gửi đến Viện kiểm sát nhân dân cùng cấp để đối chiếu, tiếp ký). Hệ thồng biểu mẫu và chỉ tiêu thống kê do liên ngành thống nhất quy định. Các chỉ tiêu phân định tình hình tội phạm và việc xem xét, giải quyết qua các giai đoạn của quá trình tố tụng theo luật định.

2. Chế độ báo cáo thống kê trong các ngành công an, kiểm sát, Tòa án

2.1. Chế độ báo cáo trong ngành công an nhân dân

Chế độ báo thống kê trong ngành công an nhân dân hiện nay gồm có: báo cáo vụ, việc, hiện tượng; báo cáo ngày; báo cáo tuần, tháng, quý, 6 tháng và 1 năm; báo cáo sơ kết, tổng kết chuyên đề.

- Báo cáo vụ, việc, hiện tượng, là loại báo cáo khẩn cấp những thông tin về vụ, việc, hiện tượng quan trọng xảy ra. Theo quy định của Bộ Nội vụ, bất kỳ lực lượng nào, cấp nào trong ngành công an nhân dân, khi thu nhận được những thông tin về những vấn đề quan trọng xảy ra (có quy định danh mục tin cụ thể), phải thực hiện chế độ báo cáo khẩn cấp, vượt cấp tuỳ theo tính chất quan trọng của tin, bằng phương tiện liên lạc phù hợp nhất chuyển đến Bộ trưởng Bộ Nội vụ trong thời gian ngắn nhất; đồng thời báo cáo ngay cho cấp trên trực tiếp và các đơn vị nghiệp vụ có liên quan của công an cấp trên.

- Báo cáo ngày, là loại báo cáo nhanh, phản ánh hàng ngày những vấn đề cần thông tin của các cấp công an lên cấp trên trực tiếp. Nội dung báo cáo này chỉ nêu những vụ việc, những vấn đề lớn về an ninh quốc gia, trật tự an toàn xã hội, xây dựng lực lượng hậu cần… (riêng hình sự, chỉ nêu tổng số vụ việc xảy ra và nổi nhất)…

Báo cáo ngày của công an các tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương được gửi bằng điện mật về Bộ Nội vụ qua Cục tham mưu tổng hợp (V11) và các Tổng cục liên quan. Cục cơ yếu có trách nhiệm sao các phần có liên quan cho các nơi nhận có nêu trong báo cáo.

- Báo cáo tuần, tháng, quý, 6 tháng và một năm, là loại báo cáo định kỳ mang tính sơ kết, tổng kết phản ánh tình hình hoạt động của công an các cấp, có kèm theo số liệu thống kê theo mẫu của Bộ Nội vụ hướng dẫn.

Đối với các loại báo cáo trên, Bộ Nội vụ quy định cụ thể cho các tổng cục, vụ, cục trực thuộc và công an các tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương về nội dung báo cáo, thời gian lấy số liệu, thời gian Bộ nhận báo cáo và độ dài của báo cáo.

- Báo cáo sơ kết, tổng kết các chuyên đề: là loại báo cáo đột xuất theo yêu cầu của từng thời kỳ, do lãnh đạo quyết định (đánh giá, rút kinh nghiệm các đợt hoạt động thực hiện các chỉ thị, nghị quyết của Đảng và Nhà nước, các lĩnh vực công tác trọng tâm của ngành…).

2.2. Chế độ báo cáo ngành kiểm sát

Chế độ báo cáo thống kê trong ngành kiểm sát gồm có: báo cáo thống kê tháng; báo cáo thống kê định kỳ: 5 tháng, 9 tháng và 1 năm. Thời gian thống kê được tính tròn tháng, tròn năm (từ ngày 1 đến ngày cuối của kỳ báo cáo).

- Thống kê tháng, là loại báo cáo nhằm thông tin số liệu nhanh trong tháng. Nội dung thống kê bao gồm tất cả các mặt công tác của hoạt động kiểm sát: kiểm sát hình sự, kiểm sát điều tra, kiểm sát xét xử (sơ thẩm, phúc thẩm, giám đốc thẩm hình sự); kiểm sát tạm giam, tạm giữ; kiểm sát xét xử dân sự (sơ thẩm, phúc thẩm); kiểm sát xét khiếu tố; kiểm sát chung. Ngoài ra, báo cáo tháng còn thống kê một số tội phạm nguy hiểm xảy ra và việc xem xét giải quyết những vụ án này trong tháng, giúp cho công tác chỉ đạo được kịp thời.

- Thống kê 5 tháng, 9 tháng và một năm, là loại báo cáo định kỳ phục vụ cho việc sơ kết, tổng kết và báo cáo của Viện kiểm sát nhân dân tối cao lên Ban Bí thư, Hội đồng Nhà nước. Các báo cáo định kỳ này bao gồm 19 loại biểu mẫu, phản ánh các mặt công tác của Viện kiểm sát

2.3. Chế độ báo cáo của các Tòa án nhân dân

Chế độ báo cáo thống kê của các cơ quan Tòa án nhân dân gồm có: báo cáo tháng, quý và 9 tháng; báo cáo thống kê quý I, 9 tháng và 1 năm.

- Báo cáo tháng, quý và 9 tháng: là loại báo cáo công tác định kỳ với nội dung phản ánh tình hình hoạt động của các cơ quan Tòa án (công tác xét xử nói chung, thi hành án, tổ chức xây dựng ngành, thi đua…), có kèm số liệu thống kê. Riêng đối với báo cáo tháng, theo mẫu hướng dẫn của Tòa án nhân dân tối cao, chỉ thống kê số liệu về hoạt động xét xử, thi hành án trong tháng.

- Báo cáo thống kê (theo mẫu biểu): gồm 3 loại theo 3 cấp xét xử (sơ thẩm, phúc thẩm, giám đốc thẩm) và công tác thi hành án; được lập theo chế độ một năm ba kỳ, bằng biểu mẫu do Tòa án nhân dân tối cao ban hành. Kỳ I, tính từ 01/01 đến 31/3, sử dụng phục vụ công tác sơ kết 6 tháng đầu năm (khi sơ kết , lấy thêm số liệu của báo cáo tháng 4 và 5). Kỳ II, từ 01/01 đến 30/9, sử dụng làm báo cáo tổng kết 1 năm. Kỳ III, từ 01/01 đến 31/12, sử dụng làm báo cáo lên Ban Bí thư và phục vụ công tác nghiên cứu nghiệp vụ của Tòa án nhân dân tối cao.

Do tính chất đặc thù của các cơ quan xét xử, theo quy định của pháp luật hiện hành, các Tòa án nhân dân địa phương (cấp tỉnh và huyện) do Bộ Tư pháp quản lý về mặt tổ chức, vì vậy, các loại báo cáo trên được gửi cho Tòa án nhân dân tối cao, đồng thời gửi cho Bộ Tư pháp.

2.4. Chế độ báo cáo liên ngành công an - kiểm sát - Tòa án - tư pháp

Theo quy định liên ngành về chế độ thống kê hình sự, ban hành ngày 21/11/1988, bốn ngành: kiểm sát - tòa án - tư pháp - công an đã được thống nhất thu thập số liệu về các tội phạm được quy định trong Bộ luật Hình sự trên phạm vi cả nước, theo những nội dung cơ bản sau:

a. Tạm giữ người phạm tội (trừ các trường hợp bắt giữ đặc biệt về tội xâm phạm an ninh quốc gia thuộc chương I, mục A Bộ luật Hình sự, đang điều tra bí mật, chưa khởi tố);

b. Khởi tố điều tra các vụ án hình sự (do công an điều tra);

c. Các bị can tạm giam;

d. Truy tố, xử lý trong giai đoạn kiểm sát điều tra;

đ. Xét xử các vụ án hình sự (sơ thẩm, phúc thẩm, giám đốc thẩm);

e. Điều tra, truy tố, xét xử các vụ án hình sự trọng điểm;

f. Thi hành án hình sự;

g. Những người bị án ở trại.

Đơn vị thống kê được xác định là "vụ" và "người" theo tội danh nghiêm trọng nhất, mức hình phạt cao nhất.

Từ những nội dung đã nêu, trên cơ sở chức năng, nhiệm vụ của mỗi ngành trong quá trình tham gia vào các giai đoạn của trình tự tố tụng theo luật định, các ngành tiến hành thống kê theo nội dung được phân công và lập báo cáo thống kê theo quy định của liên ngành. Trong đó:

- Ngành công an nhân dân tiến hành thống kê nội dung a, b, c, và g gồm 4 loại biểu mẫu:

+ Thống kê tạm giữ người phạm tội;

+ Thống kê các bị can tạm giam;

+ Thống kê các vụ án hình sự do công an điều tra;

+ Thống kê người bị án ở trại.

- Ngành kiểm sát thống kê nội dung d, e và các vụ hình sự do Viện kiểm sát trực tiếp điều tra, gồm 3 biểu mẫu:

+ Thống kê án hình sự do cơ quan điều tra của Viện kiểm sát điều tra ;

+ Thống kê kiểm sát điều tra án hình sự ;

+ Thống kê các vụ án hình sự trọng điểm (án điểm).

Tòa án nhân dân thống kê nội dung đ, f gồm 4 loại biểu mẫu:

+ Thống kê án hình sự xét xử sơ thẩm;

+ Thống kê án hình sự xét xử phúc thẩm;

+ Thống kê án hình sự xét xử giám đốc thẩm;

+ Thống kê thi hành án hình sự.

Thời hạn thống kê: Hàng năm, các ngành tiến hành lập báo cáo thống kê định kỳ theo 3 đợt và thời hạn sau: thống kê 3 tháng (quý I), lấy số liệu từ 01/01 đến ngày 31/3 của năm báo cáo thống kê. Thống kê 9 tháng, lấy số liệu từ ngày 01/01 đến ngày 30/9 của năm báo cáo thống kê. Thống kê 12 tháng, lấy số liệu từ ngày 01/01 đến ngày 31/12 của năm báo cáo thống kê.

Hàng tháng, quý không làm thống kê liên ngành nhưng giữa các ngành có đối chiếu số liệu thống nhất để báo cáo ngành dọc cấp trên. Trong các kỳ báo cáo thống kê liên ngành, Viện kiểm sát nhân dân ở các cấp có trách nhiệm đối chiếu, thống nhất và tổng hợp số liệu của các ngành cùng cấp, ký gửi Viện kiểm sát nhân dân cấp trên. Viện kiểm sát nhân dân tối cao tổng hợp số liệu thống kê toàn quốc, gửi các ngành hữu quan, và lập niên giám thống kê hình sự.

Thời gian gửi báo cáo thống kê:

- Thống kê cấp huyện;

+ Các ngành gửi biểu thống kê của mình đến Viện kiểm sát nhân dân cùng cấp chậm nhất là ngày 7 tháng tiếp sau kỳ báo cáo.

+ Viện kiểm sát nhân dân huyện đối chiếu thống nhất số liệu và tiếp ký vào biểu thống kê của các ngành, lập biểu thống kê của đơn vị mình và gửi đến Viện kiểm sát nhân dân cấp tỉnh chậm nhất là ngày 17 của tháng tiếp sau kỳ báo cáo.

+ Viện kiểm sát nhân dân tỉnh tổng hợp thống kê cấp huyện, gửi Viện kiểm sát nhân dân tối cao chậm nhất là ngày 30 của tháng tiếp sau kỳ báo cáo.

- Thống kê cấp tỉnh:

+ Các ngành gửi biểu thống kê của đơn vị đến Viện kiểm sát nhân dân cùng cấp chậm nhất là ngày 10 tháng tiếp sau kỳ báo cáo.

+ Viện kiểm sát nhân dân tỉnh đối chiếu thống nhất số liệu tiếp ký, lập biểu thống kê của đơn vị mình và gửi Viện kiểm sát nhân dân tối cao chậm nhất là ngày 20 của tháng tiếp sau kỳ báo cáo.

- Thống kê cấp trung ương:

+ Các đơn vị thuộc Bộ Nội vụ, Tòa án nhân dân tối cao, Viện kiểm sát nhân dân tối cao gửi biểu thống kê của đơn vị mình đến Viện kiểm sát nhân dân tối cao chậm nhất là ngày 15 tháng tiếp sau kỳ báo cáo.

+ Viện kiểm sát nhân dân tối cao tổng hợp số liệu toàn quốc và gửi đến Bộ Nội vụ, Tòa án nhân dân tối cao, Bộ Tư pháp chậm nhất là ngày 20 tháng thứ 2 tiếp sau kỳ báo cáo.

3. Biểu mẫu thống kê hình sự trong các ngành công an, kiểm sát và toà án

3.1. Ngành công an nhân dân

Hiện nay, ngành công an nhân dân đang sử dụng 4 loại biểu mẫu chính trong công tác thống kê hình sự theo những nội dung quy định của liên ngành (xem mục 2.4).

Bốn loại biểu mẫu đó được lập theo đợt và thời gian liên ngành quy định. Tuy hàng tháng không phải làm thống kê liên ngành, nhưng các đơn vị trong lực lượng công an nhân dân vẫn phải tổng hợp số liệu thống kê gửi công an cấp trên, để có số liệu theo dõi chung.

Ngoài 4 biểu mẫu thống kê, các báo cáo công tác hàng tuần, tháng, 6 tháng và 1 năm của công an các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương gửi Bộ Nội vụ đều phải kèm theo bản thống kê số liệu theo mẫu do Bộ hướng dẫn, với những chỉ tiêu phù hợp với nội dung công tác của từng lĩnh vực, từng khâu và từng cấp.

3.2. Ngành kiểm sát

Hệ thống biểu mẫu thống kê hình sự trong ngành kiểm sát được xây dựng theo các lĩnh vực hoạt động của công tác kiểm sát. Toàn bộ hệ thống biểu mẫu thống kê hình sự hiện đang được sử dụng trong ngành kiểm sát bao gồm 11 biểu (trong đó có 3 biểu thống kê liên ngành).

Hệ thống chỉ tiêu thống kê được phân thành 2 nhóm: nhóm chỉ tiêu phản ánh hoạt động của ngành kiểm sát ở các cấp, các khâu; và nhóm chỉ tiêu phản ánh đối tượng tác động (tội phạm). Hai nhóm chỉ tiêu này được kết hợp thể hiện trong các biểu mẫu thống kê.

3.3. Các cơ quan Tòa án nhân dân

Từ năm 1986 đến nay, các Tòa án nhân dân sử dụng 4 loại biểu mẫu về thống kê hình sự:

- Thống kê án hình sự xét xử sơ thẩm;

- Thống kê án hình sự xét xử phúc thẩm;

- Thống kê án hình sự xét xử theo trình tự giám đốc thẩm;

- Thống kê thi hành án hình sự: phần thống kê này được đưa vào mẫu thống kê tình hình thi hành án về phạt tiền, bồi thường trong án tử hình; phạt giam; tranh chấp dân sự; cấp dưỡng nuôi con; chia tài sản khi ly hôn.

4. Một số nhận xét và thực trạng công tác thống kê hình sự ở Việt Nam

Những năm qua, công tác thống kê hình sự đã được các ngành, các cấp quan tâm củng cố, đẩy mạnh và đã từng bước đáp ứng ngày càng tốt hơn yêu cầu của công tác nghiên cứu, chỉ đạo điều hành, đấu tranh chống và phòng ngừa tội phạm cũng như các vi phạm pháp luật. Để có được những thông tin đầy đủ, chính xác và thống nhất về tình hình tội phạm, các cơ quan Viện kiểm sát nhân dân tối cao, Tòa án nhân dân tối cao, Bộ Tư pháp và Bộ Nội vụ đã thống nhất quy định và tổ chức thực hiện chế độ thống kê hình sự liên ngành. Đây là một chuyển biến bước đầu quan trọng về mặt nhận thức và về chất lượng đối với công tác thống kê hình sự.

Tuy nhiên, việc triển khai công tác thống kê hình sự ở các ngành nói chung, và thống kê hình sự liên ngành nói riêng thời gian qua còn có nhiều hạn chế; thiếu đồng bộ, không thống nhất và ít hiệu quả. Mặc dù, chế độ thống kê liên ngành được ban hành được 3 năm nay (từ 1988), nhưng trên thực tế, vẫn chưa có kết quả cụ thể nào. Việc các ngành tuỳ nghi thu thập số liệu thống kê theo yêu cầu riêng của ngành mình, thiếu sự phối hợp chặt chẽ với các ngành hữu quan, dẫn tới kết quả là: thời gian, thời điểm thống kê chưa thống nhất, nội dung còn chồng chéo, số liệu hàng năm giữa các ngành vẫn không khớp nhau…

Để khắc phục những nhược điểm nêu trên, Tòa án cần xem xét một cách thấu đáo tình hình thống kê hình sự hiện nay về mọi phương diện, đánh giá đúng thực trạng, làm rõ những tồn tại. Trên cơ sở đó, tìm giải pháp thích hợp để từng bước hoàn thiện lĩnh vực thống kê này. Qua tổng kết công tác thống kê cho thấy còn nổi lên một số vấn đề bất cập sau:

4.1. Chế độ báo cáo thống kê hình sự

Hệ thống báo cáo hiện còn chưa hoàn chỉnh và thống nhất. Các báo cáo định kỳ thường nặng nề lời văn; mẫu quy định không thống nhất hoặc chưa hợp lý nên khó tổng hợp. Các báo cáo liên ngành còn nặng nề, nhiều cột mục, chưa phù hợp với trình độ, khả năng của đội ngũ cán bộ làm công tác thống kê ở các cấp hiện nay. Một số chỉ tiêu thống kê có liên quan giữa các ngành (như: giữa công an và kiểm sát, giữa Tòa án và kiểm sát), cho tới nay, vẫn chưa được giải quyết đúng đắn.

Thời gian khoá sổ báo cáo thống kê không thống nhất giữa các ngành là một vấn đề gây ách tắc lớn đối với công tác thống kê hình sự. Đến hết năm 1991, các ngành đều thực hiện hình thức tổng hợp thống kê từng cấp trong giai đoạn tổng hợp thống kê. Với hình thức này, các báo cáo thống kê do nhiều bộ phận lập và qua nhiều cấp tổng hợp, vì vậy khó có thể bảo đảm được độ chính xác và tính thời sự của số liệu. Do đó, nên tập trung hướng nghiên cứu chuyển sang hình thức thống kê tập trung.

Chứng từ ghi chép ban đầu có vị trí hết sức quan trọng đối với công tác thống kê. Các số liệu thống kê hình sự được thu thập dựa trên cơ sở phiếu, sổ thụ lý. Những mẫu sổ và phiếu thụ lý này chưa được quy định thống nhất, nên trong thực tế có những chứng từ đáng lẽ cả 3 cơ quan cùng phải lập, nhưng chỉ có một hoặc hai nơi lập…

4.2. Công tác tổ chức bộ máy thống kê hình sự

Đội ngũ cán bộ làm công tác thống kê trong các cơ quan tư pháp hiện vừa thiếu về số lượng, vừa yếu về trình độ chuyên môn nghiệp vụ thống kê. Trong tình hình tinh giản biên chế, tinh gọn bộ máy, thì đây cũng là một vấn đề khó khăn, ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng lĩnh vực công tác này.

Tuy nhiên, việc nghiên cứu ứng dụng tin học vào công tác thống kê và chuyển đổi sang hình thức tổng hợp thống kê tập trung sẽ giúp cho Tòa án giải quyết được vấn đề về biên chế, bộ máy.

III. NHỮNG ĐỀ NGHỊ

1. Tổ chức việc nghiên cứu môn về tội phạm học (criminelogie), hình pháp học (criminalistique) nhằm làm cơ sở lý luận cho việc triển khai công tác thống kê hình sự và thống kê tư pháp

Như phần trên đã trình bày, nếu xét về mặt nội dung thì thống kê hình sự (Statistique criminelle) như là một bộ phận hợp thành của môn tội phạm học. Nếu xét về mặt phương pháp thì thống kê hình sự cũng là một phương pháp chủ yếu của tội phạm học. Vì vậy, muốn triển khai công tác thống kê hình sự thì trước hết phải tiến hành và mở rộng môn nghiên cứu về tội phạm học.

Viện Nghiên cứu Khoa học pháp lý đã có một số điều kiện thực hiện: năm 1991 đã triển khai nghiên cứu một đề tài cấp bộ và năm 1992 đã được Uỷ ban Khoa học Nhà nước chấp nhận tiếp tục nghiên cứu với một lực lượng nghiên cứu trong và ngoài Bộ, đã thu thập một số tài liệu về khoa học hình sự. Việc theo dõi tình hình tôn trọng và vi phạm pháp luật, đánh giá thực trạng và nguyên nhân để từng thời gian báo cáo với Chính phủ nhằm đề nghị những giải pháp xây dựng pháp luật là một trong những nhiệm vụ của Bộ Tư pháp đang thực hiện. Triển khai công tác thống kê hình sự và thống kê tư pháp vừa phù hợp với yêu cầu quản lý trước mắt vừa phù hợp với yêu cầu nghiên cứu khoa học pháp lý lâu dài.

Môn nghiên cứu về tội phạm học và hình pháp học được xây dựng (có thể gọi là 1 trung tâm trong Viện) bước đầu có thể nghiên cứu các vấn đề cơ bản sau: hình sự xã hội học (sociologie criminelle). tâm lý học tội phạm (psychologie criminelle). thống kê hình sự.

Nghiên cứu khoa học về thống kê hình sự sẽ giải quyết dần dần, từng bước những quan niệm thống nhất, phạm vi của thống kê hình sự, nội dung của thống kê hình sự và những phương pháp của thống kê hình sự. Những luận cứ khoa học về thống kê hình sự sẽ dần dần thống nhất được quan niệm và làm đơn giản chế độ ghi chép ban đầu về tình hình phạm pháp ở cơ sở, về các biểu mẫu nhằm giúp cho việc đánh giá tình hình và nguyên nhân phạm tội, khắc phục tình trạng hiện nay mỗi ngành một số liệu, một cách đánh giá khác nhau dẫn đến tình trạng chung là chưa đánh giá được thực chất tình hình phạm tội trong xã hội.

2. Nhà nước cần ban hành Pháp lệnh về công tác thống kê tư pháp, giao trách nhiệm quản lý thống kê tư pháp cho Tổng cục Thống kê và Bộ Tư pháp, phối hợp chặt chẽ với cơ quan công an, kiểm sát, Tòa án (xem sơ đồ dưới)

DỰ KIẾN SƠ ĐỒ TỔ CHỨC HỆ THỐNG THỐNG KÊ HÌNH SỰ

Cần có một văn bản pháp lý của Nhà nước, trước mắt của Chính phủ quy định việc tổ chức triển khai công tác thống kê tư pháp, một loại thống kê quốc gia với sự tham gia của nhiều ngành trong khối nội chính. Văn bản này có nội dung chủ yếu sau:

- Thống nhất quan niệm về thống kê tư pháp và thống kê hình sự, về phạm vi giới hạn, về nội dung công tác thống kê tư pháp và thống kê hình sự (thống nhất thời điểm, đối tượng, đơn vị thống kê), về phương pháp của thống kê tư pháp.

- Thống nhất chế độ báo cáo ở các ngành, các mốc thời gian cần thiết để tính toán số lượng, chế độ báo cáo ở từng cấp, từng ngành.

- Thống nhất các biểu mẫu chung, trên cơ sở đó cho phép các ngành được đưa ra một số biểu mẫu (rất hạn chế) để phục vụ cho việc nghiên cứu riêng của từng ngành với sự quản lý thống nhất của Tổng cục Thống kê.

- Thống nhất chế độ ghi chép ban đầu về các vụ việc xẩy ra ở cơ sở: xã, phường…

- Phân công các ngành công an, kiểm sát, toà án, tư pháp trong việc xử lý các thông tin nhận được dưới sự quản lý thống nhất của Tổng cục Thống kê và Bộ Tư pháp.

- Tạo điều kiện vật chất cho công tác thống kê phát triển (biên chế, quan tâm đời sống vật chất, tinh thần cho cán bộ làm công tác thống kê, trang bị máy tính…).

- Khen thưởng và kỷ luật nghiêm minh đối với những cá nhân, đơn vị làm tốt hoặc chưa tốt công tác thống kê.

3. Đưa môn học thống kê tư pháp vào chương trình giảng dạy của Đại học Pháp lý

Đến hết năm 1991, trong các môn học được giảng dạy ở Đại học Pháp lý chưa có môn thống kê tư pháp. Một số môn bổ trợ như là tâm lý xét xử, tâm lý học tội phạm là những môn có ít nhiều liên quan nhưng chỉ nằm trong chương trình bổ trợ và chỉ được trình bày với sinh viên như là một báo cáo ngoại khoá.

Trường Đại học Pháp lý cần nghiên cứu soạn thảo một giáo trình, trước hết là một tập bài giảng, trong chương trình chính thức giảng dạy cho sinh viên. Tập giáo trình, kết quả bước đầu của đề tài nghiên cứu này có thể được sử dụng cùng với một số tài liệu khác để biên soạn thành một số bài giảng đầu tiên, dần dần nâng thành một giáo trình chính thức.

4. Chuyên môn hoá các luận văn tốt nghiệp của sinh viên Đại học Pháp lý, trong đó có luận văn tốt nghiệp về thống kê tư pháp

Các sinh viên Đại học Pháp lý làm luận văn tốt nghiệp cuối khoá mới chỉ tập trung vào các luận văn về hình sự, dân sự, hành chính, kinh tế; một số đi sâu hơn vào lĩnh vực chuyên đề của từng ngành luật như hợp đồng kinh tế, trách nhiệm hành chính v.v… nhưng chưa có một luận văn nào về thống kê tư pháp. Vì vậy, gắn với việc giảng dạy môn học này, trong các khoá sau nên hướng dẫn một số sinh viên đi sâu vào lĩnh vực thống kê tư pháp cũng như một số lĩnh vực chuyên môn khác mà hiện ít có sinh viên đã làm như luận văn về luật sư, công chứng nhà nước…

5. Tiến tới lập Vụ Thống kê tư pháp trực thuộc Bộ Tư pháp thống nhất mọi hoạt động thống kê của ngành

Ứng dụng kỹ thuật tin học vào công tác thống kê dần dần xoá bỏ hình thức báo cáo định kỳ và tổng hợp từng cấp bằng hình thức điều tra thống kê thường xuyên và tổng hợp tập trung.

Trong năm 1992, để chuẩn bị các điều kiện cho việc lập Vụ Thống kê, nên thành lập ngay một Phòng Thống kê chung của Văn phòng, trên những lĩnh vực chủ yếu:

- Thống kê hình sự

- Thống kê dân sự

- Thống kê hộ tịch.

- Thống kê các tổ chức tư pháp.

- Thống kê đội ngũ cán bộ tư pháp.

- Thống kê văn bản pháp luật Nhà nước.

- Thống kê các vấn đề về tương trợ tư pháp với nước ngoài.

Một mặt bảo đảm sự quản lý thống nhất công tác thống kê, thống nhất các số liệu vào Văn phòng, mặt khác huy động lực lượng chung trong các vụ theo dõi từng lĩnh vực, bảo đảm độ chính xác về nghiệp vụ của các số liệu.

6. Đến hết năm 1991 có 4 hệ thống biểu mẫu đang được sử dụng trong công tác thống kê hình sự

- Hệ thống liên ngành của ngành công an, kiểm sát, Tòa án do các ngành thoả thuận.

- Hệ thống biểu mẫu của ngành công an nhằm chi tiết thêm các chỉ tiêu phục vụ công tác chỉ đạo của ngành.

- Hệ thống biểu mẫu của Tòa án nhân dân tối cao đánh giá tình hình xét xử sơ thẩm, phúc thẩm, giám đốc thẩm, thi hành án.

Nói chung các biểu mẫu kể trên đáp ứng việc nghiên cứu sâu của từng ngành đối với các vấn đề nghiệp vụ mỗi ngành.

Tuy nhiên, xét về yêu cầu chung của thống kê quốc gia, nhóm đề tài nhận thấy Nhà nước chỉ cần nắm một số chỉ tiêu quan trọng nhằm phản ánh tổng quát, đủ các số liệu chủ yếu, rõ được bản chất tình hình xẩy ra làm cho cơ quan nhà nước cấp cao nắm được tình hình đúng và đủ nhưng không sa vào các chi tiết, làm cho báo cáo hệ thống của cấp dưới được đơn giản.

Theo Ban chủ nhiệm đề tài, các chỉ tiêu mà Nhà nước cần nắm là:

a. Ngành Công an

- Về vấn đề người bị tạm giữ, nên nắm tổng số người bị tạm giữ; tổng số người đã giải quyết (trong đó bao gồm số người bị khởi tố và số người được trả tự do).

- Về vấn đề bị can, cần nắm tổng số bị can bị tạm giam; tổng số bị can bị tạm giam; tổng số bị can đã giải quyết (áp dụng biện pháp ngăn chặn khác, trả tự do, đã xét xử).

- Đối với các vụ án do công an điều tra, cần nắm tổng số vụ, bị can đã khởi tố điều tra; tổng số vụ, bị can đã kết thúc điều tra (trong đó có số vụ, bị can đề nghị truy tố; số vụ, bị can đình chỉ điều tra).

- Đối với các phạm nhân thành án ở trại, cần nắm tổng số phạm nhân được ra trại.

b. Ngành kiểm sát

- Cần nắm tổng số các vụ án hình sự trọng điểm (giải thích rõ về án trọng điểm).

- Đối với các vụ án do cơ quan điều tra của Viện kiểm sát điều tra: cần nắm tổng số các vụ, bị can đã khởi tố; tổng số vụ, bị can đã kết thúc điều tra (trong đó có số vụ và số bị can đề nghị giải quyết).

c. Tòa án nhân dân

- Về án hình sự xét xử sơ thẩm, cần nắm tổng số án phải xét xử (vụ, bị cáo); tổng số án đã xét xử (vụ, bị cáo); phân tích các bị cáo đã xử theo quyết định của Tòa án (không có tội, án treo, tù từ 7 năm trở xuống, tù từ 7 năm đến 20 năm, chung thân, tử hình); phân tích đặc điểm nhân thân bị cáo đã xử (cán bộ công nhân viên chức, Đảng viên, tái phạm và tái phạm nguy hiểm, vị thành niên).

- Về án hình sự xét xử phúc thẩm, cần nắm tổng số án phải xét xử (vụ, bị cáo); phân tích các bị cáo đã xử theo quyết định của Tòa án (giữ nguyên án sơ thẩm, không có tội, tăng hình phạt tù, giữ hình phạt tù…).

- Về thi hành án: cần nắm tổng số án phải thi hành; tổng số án đưa ra thi hành.

Ngoài ý kiến trên, một số ý kiến khác cho rằng cần thiết phải thành lập một tiểu ban chuyên nghiên cứu về hệ thống biểu mẫu, nhằm hoàn thiện và đơn giản hoá các loại biểu mẫu, đề ra các chỉ tiêu cơ bản phục vụ cho công tác của Nhà nước.

Đề tài - Đề án

Luận án - luận văn

Đặc san thông tin KHPL

Tài liệu hội thảo khoa học

Bài trích tạp chí

Sách

Tài liệu xem nhiều nhất

III. NHỮNG ĐỀ NGHỊ

CƠ SỞ DỮ LIỆU TƯ LIỆU TÀI LIỆU KHOA HỌC PHÁP LÝ