Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về giáo dục pháp luật trong công cuộc đổi mới

Ở nước ta, khẩu hiệu “Sống và làm việc theo Hiến pháp và pháp luật” ra đời cùng với sự ra đời của Hiến pháp 1980. Kể từ đó, giáo dục pháp luật có thể xem là một phương hướng có tính độc lập tương đối trong hệ thống giáo dục. Tuy nhiên, nhu cầu sống và làm việc theo Hiến pháp và pháp luật mới thực sự trở nên bức xúc trong những năm đổi mới, công tác giáo dục pháp luật mới từng bước đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành, bồi dưỡng ý thức pháp luật và văn hoá pháp lý cho nhân dân lao động.

Giáo dục pháp luật trở thành đòi hỏi cấp bách của Nhà nước và xã hội, trước hết bắt nguồn từ vai trò và giá trị xã hội của pháp luật trong sự nghiệp đổi mới. Nếu như quá trình dân chủ hoá mọi mặt đời sống xã hội; cải cách bộ máy nhà nước theo hướng xây dựng Nhà nước pháp quyền của dân, do dân và vì dân; phát triển nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần định hướng xã hội chủ nghĩa; đề cao nhân tố con người trong sự phát triển xã hội…, đang tiến hành ở nước ta không tồn tại bên ngoài pháp luật, thì cũng tương tự như vậy các quá trình đó không thể thiếu vắng hoạt động giáo dục pháp luật với mục đích cung cấp và bồi dưỡng tri thức, tình cảm và thói quen sống làm việc theo Hiến pháp và pháp luật.

Hiện nay ở nước ta, cuộc sống đang đặt ra đòi hỏi bức bách về nâng cao trình độ dân trí về mặt pháp luật, giải quyết sự bất cập giữa tốc độ xây dựng và ban hành văn bản pháp luật ngày một gia tăng để đáp ứng các quá trình đổi mới với trình độ ý thức pháp luật và văn hoá pháp lý còn thấp kém của nhân dân lao động mà đặc biệt là ở những người có chức vụ trong bộ máy nhà nước và thế hệ trẻ đang và sẽ gánh vác trực tiếp sự nghiệp đổi mới. Giải quyết mâu thuẫn giữa hai mặt thống nhất đó không thể không đổi mới và tăng cường công tác giáo dục pháp luật. Đề tài: “Một số vấn đề lý luận thực tiễn về giáo dục pháp luật trong công cuộc đổi mới” ra đời trong điều kiện nói trên và nhằm góp phần phục vụ cho các quá trình đổi mới.

Đề tài, một mặt, nhằm giải quyết một số vấn đề lý luận cơ bản của giáo dục pháp luật còn ít được quan tâm nghiên cứu ở nước ta; mặt khác, đây là đề tài mang tính ứng dụng trong mối quan hệ phục vụ trực tiếp cho việc thực hiện chức năng tổ chức, chỉ đạo hoạt động giáo dục pháp luật của ngành tư pháp. Do vậy, khi thực hiện cần đặt ra mục tiêu cơ bản của đề tài là:

1. Làm rõ một số phạm trù cơ bản về lý luận giáo dục pháp luật mà thực tiễn chưa được nghiên cứu hoặc còn có những quan niệm khác nhau, nhưng lại có ý nghĩa thiết thực chỉ đạo hoạt động giáo dục pháp luật.

2. Đánh giá thực trạng hoạt động giáo dục pháp luật ở nước ta, đặc biệt là những năm đổi mới vừa qua. Việc đánh giá thực trạng phải được tiến hành một cách toàn diện trên tất cả các yếu tố cấu thành hoạt động giáo dục pháp luật từ nhận thức, nội dung, hình thức, phương tiện, phương pháp, đến tổ chức và chỉ đạo quá trình giáo dục pháp luật. Từ đó rút ra những thành công, thiếu sót và bài học kinh nghiệm của hoạt động giáo dục pháp luật.

3. Xác định phương hướng và giải pháp đổi mới về tăng cường hiệu quả của hoạt động giáo dục pháp luật trong điều kiện đổi mới ở nước ta. Các phương hướng và giải pháp chủ yếu được thực hiện trong mối quan hệ phục vụ trực tiếp cho việc thực hiện chức năng tổ chức, chỉ đạo và quản lý quá trình giáo dục pháp luật của ngành tư pháp mà thực tiễn đang đòi hỏi cấp bách nên tập trung vào 4 lĩnh vực:

- Phổ biến giáo dục pháp luật qua các phương tiện thông tin đại chúng.

- Giáo dục pháp luật trong các nhà trường.

- Tuyên truyền, giáo dục pháp luật qua hoạt động xét xử của toà án.

- Và tổ chức phối hợp trong tuyên truyền giáo dục pháp luật.

Để đạt được những mục tiêu nói trên, đề tài được triển khai thành 5 chuyên đề. Trong đó một chuyên đề trực tiếp giải quyết những vấn đề lý luận cơ bản chung về giáo dục pháp luật. Bốn chuyên đề còn lại đi vào các lĩnh vực cụ thể của hoạt động giáo dục pháp luật đổi mới và tăng cường hiệu quả của hoạt động giáo dục pháp luật ở nước ta trong điều kiện đổi mới.

I. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ GIÁO DỤC PHÁP LUẬT

Với mục đích đáp ứng đòi hỏi của thực tiễn giáo dục pháp luật và mặt khác làm cơ sở lý luận và định hướng quan niệm cho việc triển khai nghiên cứu các chuyên đề khác của đề tài, nhóm tác giả thực hiện đề tài đã tập trung nghiên cứu 8 phạm trù cơ bản sau đây:

1. Bản chất của giáo dục pháp luật

Đây là vấn đề xuất phát, quyết định nội dung của một loạt các khái niệm, phạm trù khác của lý luận giáo dục pháp luật, đồng thời định hướng các hoạt động thực tiễn. Vì vậy, có thể nói rằng toàn bộ hoạt động giáo dục pháp luật phụ thuộc vào việc xác định bản chất của giáo dục pháp luật.

Đề tài đã phân tích các thiếu sót khác nhau trong quan niệm về bản chất của giáo dục pháp luật và đi đến kết luận ở nước ta bản chất của giáo dục pháp luật chưa được quan niệm rõ ràng, nhất quán. Các quan niệm đó, thường phiến diện, giản đơn, một chiều, không tạo ra khả năng (nếu không muốn nói là cản trở) triển khai hoạt động tổ chức thực hiện pháp luật.

Để xác định đúng đắn bản chất của giáo dục pháp luật, tức là tìm kiếm một khái niệm thế nào gọi là giáo dục pháp luật, các nhà nghiên cứu đã xuất phát từ quan niệm về giáo dục theo nghĩa rộng và hẹp trong khoa học giáo dục. Và, đặt ra câu hỏi liệu có khái niệm giáo dục pháp luật hay không? Nếu có thì nên vận dụng khái niệm giáo dục theo nghĩa rộng hay nghĩa hẹp để xác định nội hàm của khái niệm giáo dục pháp luật.

Theo quan niệm giáo dục cả ở nghĩa rộng lẫn hẹp của khoa học sư phạm, thì con người nói chung là khách thể chịu ảnh hưởng, tác động của các điều kiện khách quan và chủ quan để hình thành ý thức, tình cảm và hành vi pháp luật. Do vậy, để hình thành khái niệm giáo dục pháp luật cần vận dụng khái niệm giáo dục theo nghĩa hẹp giáo dục pháp luật là sự tác động định hướng chỉ của nhân tố chủ quan mà không đưa ảnh hưởng của nhân tố khách quan vào nội hàm của khái niệm. Bởi vì:

- Thứ nhất, sự hình thành ý thức pháp luật cá nhân của con người là sản phẩm của một quá trình phức tạp. Trong đó có nhiều yếu tố cùng ảnh hưởng và tác động. Tuy thế bao giờ cũng phân biệt các điều kiện khách quan là nhân tố ảnh hưởng, còn các nhân tố chủ quan là những nhân tố tác động. Nhân tố ảnh hưởng có thể là tự phát theo chiều này hay chiều khác, còn nhân tố tác động bao giờ cũng tự giác, có ý thức, có chủ định theo một hướng xác định trước. Giáo dục pháp luật chính là sự tác động của nhân tố chủ quan.

- Thứ hai, xây dựng khái niệm giáo dục pháp luật theo nghĩa hẹp của giáo dục có ý nghĩa phân biệt khái niệm giáo dục pháp luật khác khái niệm hình thành ý thức pháp luật. Hai khái niệm này có quan hệ mật thiết với nhau nhưng không phải là một.

- Thứ ba, xuất phát từ nghĩa hẹp của khái niệm giáo dục để hình thành khái niệm giáo dục pháp luật cho phép chỉ ra mối quan hệ giữa “cái chung” và “cái riêng”. Giáo dục pháp luật là cái riêng, cái “đặc thù” trong mối quan hệ với giáo dục theo nghĩa hẹp là cái chung, cái phổ biến. Cái riêng vừa mang những đặc điểm chung lại vừa thể hiện những nét đặc thù.

Để chỉ ra giáo dục pháp luật có những nét đặc thù, khác một cách tương đối với các dạng giáo dục khác, đề tài chỉ ra ba đặc điểm khác biệt sau đây:

- Một là, giáo dục pháp luật có mục đích riêng của mình. Đó là sự tác động định hướng của nhân tố chủ quan nhằm hình thành tri thức, tình cảm và thói quen xử sự phù hợp với các quy định của pháp luật.

- Hai là, giáo dục pháp luật có nội dụng riêng của mình. Đó là sự chuyển tải các tri thức tình cảm, hành vi pháp luật cho người được giáo dục.

- Ba là, xét trên các yếu tố chủ thể, khách thể đối tượng, hình thức, phương pháp tác động định hướng cũng có thể chỉ ra các nét đặc thù của giáo dục pháp luật.

Từ sự phân tích nói trên rút ra kết luận: bản chất của giáo dục pháp luật là hoạt động định hướng có tổ chức, có chủ định của chủ thể giáo dục tác động lên đối tượng giáo dục nhằm mục đích hình thành tri thức, tình cảm và hành vi phù hợp với các đòi hỏi của pháp luật hiện hành với các hình thức, phương tiện phương pháp đặc thù.

Đối với nước ta, việc quan niệm giáo dục pháp luật như trên có ý nghĩa quan trọng về mặt lý luận và thực tiễn. Bởi vì, khi mà tri thức, tình cảm và thói quen xử sự theo pháp chế chưa có điều kiện khách quan đầy đủ và thuận lợi để hình thành, thì vai trò của nhân tố chủ quan đặc biệt quan trọng, không thể chờ đợi, ỷ lại vào các điều kiện khách quan mà phải bằng nỗ lực chủ quan tức là bằng hoạt động có tổ chức, có định hướng, có ý thức tự giác cao của chủ thể giáo dục nhằm hình thành tri thức, tình cảm và thói quen pháp luật ở đối tượng giáo dục.

Với quan niệm về bản chất của giáo dục pháp luật như đã nói ở trên, thì các khái niệm tuyên truyền pháp luật, phổ biến pháp luật, dạy và học pháp luật đều thuộc nội hàm của khái niệm chung là giáo dục pháp luật. Tất cả các hoạt động tuyên truyền, phổ biến, dạy và học pháp luật đều là các hoạt động định hướng của nhân tố chủ quan nhằm hình thành tri thức, tình cảm và thói quan tuân thủ pháp luật. Do vậy, không nên đồng nhất tuyên truyền, phổ biến pháp luật với giáo dục pháp luật và cũng không nên quan niệm giáo dục pháp luật chỉ là quá trình dạy và học pháp luật. Tất cả các quá trình đó đều là các hình thức giáo dục pháp luật. Do đó, cần thống nhất sử dụng một thuật ngữ chung là giáo dục pháp luật.

2. Mối quan hệ giữa giáo dục pháp luật với các dạng giáo dục chính trị tư tưởng, giáo dục đạo đức và các dạng giáo dục khác

Giáo dục pháp luật phải được xem xét trong mối quan hệ với hệ thống các dạng giáo dục, đặc biệt là các dạng giáo dục gần gũi với nó, giúp chúng ta tìm hiểu những nét riêng, chung, những điểm tiếp cận, những tác động qua lại bổ sung và những ảnh hưởng lẫn nhau. Theo phương pháp đó, những người nghiên cứu đã chỉ ra mối quan hệ thống nhất giữa giáo dục pháp luật với các dạng giáo dục pháp luật gần gũi với nó (như giáo dục chính trị tư tưởng, giáo dục đạo đức…). Nhận thức sâu sắc mối quan hệ thống nhất này có ý nghĩa thực tiễn to lớn. Bởi vì, điều đó cho phép và đòi hỏi phải tính toán sự tác động tổng hợp của các dạng giáo dục khi lập kế hoạch, khi tổ chức thực hiện để tìm kiếm các biện pháp phối hợp nhằm đạt đến mục đích cuối cùng là hình thành hành vi hợp pháp. Việc giáo dục pháp luật chỉ có thể thực hiện có hiệu quả trong mối quan hệ thống nhất tổng hợp của cả hệ thống giáo dục.

Cùng với luận điểm nói trên, đồng thời cần phải thấy rằng giáo dục pháp luật có tính độc lập tương đối. Bởi vì giáo dục pháp luật có cấu trúc bên trong của chính mình. Việc thừa nhận tính độc lập tương đối của giáo dục pháp luật có ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Trước hết điều đó chỉ ra rằng không thể hoà ẩn giáo dục pháp luật vào trong các dạng giáo dục khác (như giáo dục chính trị, tư tưởng, giáo dục đạo đức) với hy vọng thông qua các dạng giáo dục này để đạt mục đích của mình. Tính biện chứng đòi hỏi phải phân biệt và nhận ra cái riêng trong cái chung, cái tổng thể, nhận ra cái duy nhất trong cái đặc thù. Cần phải phân biệt một cách rõ ràng các dạng khác nhau của giáo dục. Có như vậy mới tính toán được các đặc điểm, hình thành các mục đích, tìm kiếm các hình thức, phương pháp, nội dung phù hợp, chỉ ra hiệu quả đạt được của quá trình giáo dục. Từ đó đề tài khẳng định: cả giáo dục chính trị và giáo dục đạo đức dù sử dụng tất cả các khả năng to lớn và sức mạnh tác động kỳ diệu của chúng cũng không thể thay thế được giáo dục pháp luật - một dạng giáo dục có mục đích, nội dung, hình thức, phương pháp và phương tiện thực hiện riêng của mình. Đối với nước ta, việc thừa nhận tính độc lập tương đối của giáo dục pháp luật càng có ý nghĩa thực tiễn cấp bách bởi vì trên thực tế luận điểm này chưa được thừa nhận một cách chắc chắn và sâu sắc trong đời sống Nhà nước và xã hội.

3. Mục đích của giáo dục pháp luật

Việc xác định đúng đắn mục đích của giáo dục pháp luật đặc biệt cần thiết, chẳng những vì nó là một phạm trù quan trọng của lý luận giáo dục mà còn là nhu cầu cấp bách của thực tiễn hoạt động giáo dục pháp luật. Các phạm trù khác của lý luận giáo dục pháp luật như nội dung, hình thức, phương pháp và đặc biệt là hiệu quả của giáo dục pháp luật phụ thuộc trực tiếp vào việc xác định mục đích của giáo dục pháp luật.

Sau khi phân tích các quan niệm khác nhau về mục đích của giáo dục pháp luật đang tồn tại ở nước ta, đề tài cho rằng phải xác định mục đích của giáo dục pháp luật sao cho phản ảnh được sự mong đợi của xã hội, phù hợp với các điều kiện khách quan và chủ quan hiện có, để khả năng đạt được nó là hiện thực, phản ánh được mối quan hệ trực tiếp với thực tiễn hoạt động giáo dục pháp luật, giúp cho việc xác định và nâng cao hiệu quả của hoạt động đó. Từ quan niệm như vậy, đề tài đã xác định các mục đích của giáo dục pháp luật trong điều kiện ở nước ta như sau:

- Một là, hình thành, làm sâu sắc và từng bước mở rộng hệ thống tri thức pháp luật cho công dân - mục đích nhận thức.

Ở nước ta khi mà nhìn chung xã hội đang ở trong trạng thái kém hiểu biết về pháp luật thì mục đích nói trên giữ vị trí hàng đầu. Đồng thời, trong mối quan hệ với các mục đích khác, mục đích nhận thức cũng đóng vai trò quan trọng. Bởi vì, tri thức pháp luật càng đầy đủ thì tình cảm pháp luật càng mạnh mẽ. Cường độ của cảm xúc được quy định bởi mức độ đạt được của mục đích nhận thức. Tri thức pháp luật tạo nên cơ sở cho sự định hướng lòng tin ổn định vào các giá trị của pháp luật. Hơn nữa, tri thức pháp luật gúp cho con người tổ chức một cách có ý thức hành vi của mình và tự kiểm tra hành vi từ các quan điểm, chuẩn mực pháp luật.

Cấu trúc của mục đích nhận thức bao gồm:

+ Hình thành tri thức cơ bản, tối thiểu có hệ thống về pháp luật.

+ Mở rộng, làm sâu sắc tri thức pháp luật.

+ Am hiểu thấu đáo pháp luật.

+ Biết đánh giá một cách tin tưởng các hành vi pháp luật.

- Hai là, hình thành lòng tin pháp luật hay còn gọi là mục đích cảm xúc.

Trong cơ cấu tâm lý của ý thức pháp luật của cá nhân con người, có một yếu tố cực kỳ quan trọng đó là lòng tin. Các nhà tâm lý học chỉ ra rằng, con người nếu thiếu lòng tin thì hành vi của nó thường lệch khỏi các chuẩn mực xã hội. Lòng tin vững chắc vào pháp luật là cơ sở hình thành động cơ của hành vi hợp pháp.

Đặc điểm quan trọng của mục đích cảm xúc, đó chính là sự kích thích tính lĩnh hội các thông tin pháp lý, các tri thức pháp luật.

Cấu trúc của mục đích cảm xúc bao gồm:

+ Giáo dục tình cảm công bằng

+ Giáo dục tình cảm trách nhiệm

+ Giáo dục tình cảm khoan dung

+ Và giáo dục tình cảm pháp chế.

Sau khi phân tích nội dung của các tình cảm đối với pháp luật kể trên và mối quan hệ phụ thuộc lẫn nhau giữa chúng, đề tài đã chỉ ra trạng thái tình cảm pháp luật ở nước ta hiện nay, đặc biệt là các dạng tình cảm sợ hãi pháp luật, bất chấp pháp luật làm cho mục đích giáo dục tình cảm pháp luật ở nước ta càng trở nên cấp thiết.

- Ba là, sự hình thành động cơ và hành vi tích cực pháp luật.

Trước hết, đề tài khẳng định rằng trong hệ thống các mục đích của giáo dục pháp luật, động cơ và hành vi tích cực pháp luật có ý nghĩa đặc biệt. Bởi vì, kết quả cuối cùng của giáo dục pháp luật phải được thể hiện ở hành vi xử sự theo pháp luật của con người. Những mục đích về nhận thức và tình cảm ở trên là để phục vụ cho mục đích hình thành động cơ và hành vi.

Con đường đúng đắn để đạt được mục đích hình thành động cơ và hành vi hợp pháp tích cực pháp luật chỉ có thể nhờ vào quá trình giáo dục pháp luật một cách kiên trì bằng nhiều hình thức và phương tiện để mọi người hiểu biết một cách sâu sắc về sự cần thiết, hợp lý và lợi ích của các quy định pháp luật đối với xã hội nói chung cũng như đối với mỗi thành viên của nó. Con đường để đạt được mục đích này là một quá trình phức tạp và khó khăn. Bởi vì, đó là quá trình giáo dục lòng tin vào giá trị và sự cần thiết của pháp luật trở thành ý thức tự giác làm cơ sở cho sự hình thành thói quen. Thói quen đến lượt mình lại có tác động trở lại củng cố lòng tin và cứ thế sự tác động qua lại giữa chúng dẫn tới hành vi thói xử sự thường ngày.

Cơ cấu của thói quen hành vi hợp pháp do tác động của quá trình giáo dục pháp luật và thường tồn tại dưới các dạng sau:

+ Thói quen tuân theo các quy phạm pháp luật;

+ Thói quen thực hiện quyền và nghĩa vụ pháp lý;

+ Thói quen sử dụng các quy phạm pháp luật;

+ Thói quen áp dụng pháp luật.

Các dạng thói quen nói trên tồn tại trong thể thống nhất phối hợp.

Sau khi chỉ ra các mục đích của giáo dục pháp luật nước ta hiện nay, các nhà nghiên cứu lưu ý rằng một mặt phải thừa nhận tính nhiều tầng, cấp của các mục đích giáo dục pháp luật để biết sử dụng các hình thức, phương tiện và phương pháp khác nhau để đạt được mục đích cuối cùng. Mặt khác, sẽ là sai lầm khi nghĩ rằng đầu tiên hãy tập trung sức lực để đạt được mục đích đầu, sau đó đạt mục đích thứ hai và cuối cùng đạt mục đích thứ ba. Tất cả các mục đích tác động qua lại lẫn nhau và tạo thành một hệ thống thống nhất. Các mục đích có thể phân làm hai cấp độ. Cấp độ thứ nhất của giáo dục pháp luật tác động lên ý thức pháp luật. Đó là quá trình tác động để hình thành các quan niệm, quan điểm… về pháp luật, tức là các yếu tố của hoạt động tư tưởng nhận thức của con người. Cấp độ thứ hai tác động lên cấu trúc tâm lý bên trong và bên ngoài của con người như mục đích, động cơ, tình cảm, thói quen… Chính vì vậy, ở cấp độ đầu có thể chia ra ba nhóm: đầu tiên là sự am hiểu pháp luật, thứ hai là hình thành lòng tin vào sự cần thiết của pháp luật và cuối cùng là đạt được sự đồng cảm đối với pháp luật.

Ở cấp độ thứ hai bao gồm việc hình thành tình cảm tôn trọng pháp luật thái độ không khoan nhượng đối với các vi phạm pháp luật và tội phạm; hình thành hành vi pháp chế, tập quán và thói quen xử sự theo pháp luật, và cuối cùng là hình thành thói quen của hành vi tích cực pháp luật.

Liên hệ với thực tiễn giáo dục pháp luật ở nước ta cho thấy, do chưa nhận thức đầy đủ hệ thống các mục đích giáo dục pháp luật nói trên, nên đã hạn chế hiệu quả của giáo dục pháp luật. Việc tiến hành giáo dục pháp luật ở nước ta thời gian qua không dựa trên sự tác động qua lại của các mục đích nên không khoa học, không đồng bộ, và không phối kết hợp tốt. Vì thế giáo dục pháp luật phải tiến hành trên cơ sở xác định đúng đắn các mục đích của giáo dục pháp luật.

4. Vai trò của giáo dục pháp luật ở nước ta hiện nay

Các nhà nghiên cứu đề tài cho rằng, giáo dục pháp luật ở nước ta chưa tương xứng với đòi hỏi và nhu cầu của cuộc sống, một phần do nhận thức không đầy đủ, đúng đắn vai trò của giáo dục pháp luật. Vì vậy, cần phải khẳng định vai trò của giáo dục pháp luật trong chuyên đề lý luận.

Trước hết vai trò của giáo dục pháp luật bắt nguồn từ vai trò và giá trị xã hội của pháp luật, nếu như pháp luật là phương tiện hàng đầu để Nhà nước quản lý xã hội là phương tiện cho mỗi người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình, thì giáo dục pháp luật giúp cho Nhà nước (các cơ quan và nhân viên nhà nước) và mỗi công dân biết sử dụng phương tiện đó.

Đối với nước ta, khi mà đại đa số dân cư chưa biết sử dụng phương tiện pháp luật thì giáo dục pháp luật càng đóng vai trò quan trọng.

Giáo dục pháp luật so với các dạng giáo dục gần gũi với nó có vai trò trực tiếp trong việc nâng cao hiệu lực và hiệu quả của quản lý nhà nước, quản lý xã hội. Giáo dục pháp luật tạo ra khả năng đổi mới các quan hệ xã hội trong môi trường quản lý nhà nước, khắc phục sự bảo thủ của tư duy, những tư tưởng ích kỷ và cục bộ, kích thích các hành vi tự giác và xây dựng. Chính vì thế, đổi mới hệ thống chính trị nói chung, cải cách bộ máy nhà nước nói riêng đang tiến hành ở nước ta trên thực tế không thể tiến hành và tồn tại ở bên ngoài quá trình giáo dục pháp luật, không thể không tính đến kết quả và mức độ giáo dục pháp luật.

Đề tài còn phân tích vai trò của giáo dục pháp luật trong mối quan hệ với dân chủ hoá đời sống xã hội, với việc nâng cao trình độ văn hoá pháp lý của xã hội và cá nhân công dân và đi đến kết luận: để cho nền dân chủ ngày một phát triển ăn sâu bám chắc vào cơ thể xã hội, trở thành nếp sống bình thường của mỗi người, mỗi tổ chức và toàn bộ xã hội không thể tách rời nó với quá trình xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật, tăng cường pháp chế xã hội chủ nghĩa và đẩy mạnh công tác giáo dục pháp luật cho người lao động.

5. Chủ thể, khách thể, đối tượng giáo dục pháp luật

Chủ thể, khách thể, đối tượng của giáo dục pháp luật là những phạm trù cơ bản của lý luận giáo dục. Việc xác định nội dung, phương pháp hình thức giáo dục pháp luật để đạt hiệu quả cao phụ thuộc phần lớn vào việc nghiên cứu đánh giá đúng đắn, đầy đủ toàn diện các phạm trù sẽ nghiên cứu trong phần này.

Khách thể giáo dục pháp luật là ý thức pháp luật và những thói quen nếp sống, ứng xử hợp pháp của công dân, của các nhóm người, của cộng đồng và của toàn xã hội, thể hiện trình độ nhất định của nền văn hoá pháp lý. Còn đối tượng giáo dục pháp luật là những công dân hay những nhóm, cộng đồng xã hội cụ thể tiếp nhận sự tác động định hướng của hoạt động giáo dục pháp luật mà ý thức pháp luật và hành vi của họ là khách thể của giáo dục pháp luật.

Về khách thể, các tác giả tập trung phân tích hai yếu tố cơ bản của ý thức pháp luật là tâm lý pháp luật và hệ tư tưởng pháp luật. Về đối tượng của giáo dục pháp luật, các tác giả chỉ ra cơ sở phân loại các đối tượng giáo dục pháp luật, các vấn đề cần nghiên cứu đối với mỗi loại đối tượng và nhấn mạnh các đối tượng cần phải tập trung giáo dục pháp luật trong điều kiện hiện nay ở nước ta. Trong đó, các đối tượng sau đây cần tập trung sự chú ý trong hoạt động giáo dục pháp luật:

- Cán bộ viên chức nhà nước. Đây là đối tượng có vai trò “kép” trong mối quan hệ với giáo dục pháp luật với những đòi hỏi rất cao về sự hiểu biết pháp luật trong việc thực hiện quyền lực nhà nước, mặt khác họ lại là chủ thể của giáo dục pháp luật lại càng phải trở thành tấm gương của sự am hiểu pháp luật.

- Các nhà kinh doanh thuộc các doanh nghiệp của mọi thành phần kinh tế. Trong điều kiện kinh tế thị trường, các hoạt động kinh tế rất năng động, đa dạng nhưng lại phải tồn tại trong trạng thái bình đẳng với những khung pháp lý định sẵn của Nhà nước. Vì vậy, các quan hệ kinh tế đều tồn tại trong môi trường pháp luật, hơn bất kỳ ai, những nhà doanh nghiệp phải hiểu biết pháp luật của Nhà nước.

- Thanh thiếu niên - thế hệ công dân trẻ tuổi là lực lượng nòng cốt của đất nước khi bước vào thế kỷ XXI.

- Và cuối cùng, những người sống trong những điều kiện khó khăn, được Nhà nước đặc biệt quan tâm bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp, nhằm đảm bảo cho sự bình đẳng trước pháp luật của họ (như phụ nữ, người dân tộc thiểu số, trẻ em mồ côi…).

Cần lưu ý rằng việc lựa chọn những nhóm đối tượng để tập trung giáo dục pháp luật còn phải căn cứ vào yêu cầu thực tế của tình hình chính trị - kinh tế - xã hội trong từng giai đoạn nhất định và việc lựa chọn đó hoàn toàn không thay thế cho nguyên tắc cơ bản trong giáo dục pháp luật là cá thể hoá đối tượng tác động.

Đối với chủ thể giáo dục pháp luật, các nhà nghiên cứu đề tài quan niệm đó là tất cả những người mà theo chức năng nhiệm vụ hay trách nhiệm xã hội đã tham gia góp phần thực hiện các mục đích của giáo dục pháp luật. Quan niệm đó đòi hỏi phải phân loại chủ thể để làm rõ trách nhiệm, vị trí và vai trò của từng chủ thể trong hoạt động giáo dục pháp luật. Có hai loại chủ thể giáo dục pháp luật sau đây:

- Thứ nhất, là chủ thể chuyên nghiệp. Đây là những chủ thể có nhiệm vụ chủ yếu, trực tiếp tác động hình thành các mục đích của giáo dục pháp luật.

- Thứ hai, là chủ thể không chuyên nghiệp. Đây là những người và tổ chức mà nhiệm vụ chủ yếu trực tiếp không phải là giáo dục pháp luật nhưng thông qua các hoạt động của mình có nhiệm vụ thực hiện các mục tiêu giáo dục pháp luật (như đại biểu Quốc hội, Hội đồng nhân dân, các viên chức trong các cơ quan hành pháp, các tổ chức và thành viên của các tổ chức chính trị - xã hội …).

Hai chủ thể trên có vị trí và trách nhiệm khác nhau trong hoạt động giáo dục pháp luật nhưng đều phải có định hướng xây dựng chương trình, kế hoạch giáo dục pháp luật trong từng thời kỳ. Mỗi loại chủ thể phải xác định rõ nội dung phương thức, phạm vi hoạt động giáo dục pháp luật của mình. Yêu cầu đối với mọi chủ thể của giáo dục pháp luật là trình độ hiểu biết, năng lực tổ chức công việc, phẩm chất, nhân cách và tính gương mẫu tuân thủ pháp luật.

Để cụ thể hoá yêu cầu đối với mỗi loại chủ thể giáo dục pháp luật, các nhà nghiên cứu còn phân nhỏ các nhóm chủ thể nói trên như các chủ thể làm việc trong các cơ quan tư pháp, các cơ quan và cá nhân làm công tác giáo dục pháp luật trong các loại trường…

Cuối cùng, các nhà nghiên cứu kiến nghị cần tập trung quy hoạch, đào tạo bồi dưỡng về pháp luật cho các chủ thể: giáo viên dạy pháp luật trong các nhà trường, đội ngũ phóng viên, biên tập viên các chuyên mục pháp luật trên các phương tiện thông tin đại chúng, các luật gia làm việc trong các cơ quan tư pháp và tư vấn pháp lý…

6. Nội dung giáo dục pháp luật

Nội dung giáo dục pháp luật là một trong những phạm trù tạo nên hệ thống các phạm trù của lý luận giáo dục pháp luật, khi đề cập đến phạm trù này, đề tài đã đi sâu giải quyết vấn đề sau đây:

- Phạm vi và đặc điểm của nội dung giáo dục pháp luật. Về vấn đề này, mặc dầu còn nhiều quan điểm khác nhau, nhưng đề tài cho rằng việc xác định phạm vi của nội dung giáo dục pháp luật phải xuất phát từ các mục đích của giáo dục pháp luật như đã nói ở phần trên. Tuy nhiên, tri thức pháp luật giữ vị trí đầu tiên, làm tiền đề cho sự hình thành tình cảm và thói quen tuân theo pháp luật. Vì vậy xuất phát từ cả ba mục đích của giáo dục pháp luật có thể hình dung nội dung của giáo dục bao gồm một số phạm vi sau đây:

+ Các thông tin về pháp luật (bao gồm cả tri thức khoa học về pháp luật và cả các quy định của pháp luật thực định).

+ Các thông tin về thực hiện pháp luật, áp dụng pháp luật và bảo vệ pháp luật (ví dụ tình hình vi phạm pháp luật và tội phạm).

+ Các thông tin về kết quả điều tra xã hội học pháp luật.

+ Các thông tin hướng dẫn hành vi pháp luật cụ thể đối với công dân.

Bằng việc cung cấp, trang bị thường xuyên nội dung giáo dục pháp luật, người được giáo dục sẽ có một hệ thống tri thức cần thiết về pháp luật và thực tiễn pháp luật. Từ phạm vi nội dung của giáo dục pháp luật trên có thể rút ra một số đặc điểm sau đây của nội dung giáo dục pháp luật:

+ Một là, nội dung của giáo dục pháp luật là các thông tin cơ bản về pháp luật tồn tại dưới trạng thái động. Điều đó bắt nguồn từ sự phát triển của các tri thức lý luận về khoa học luật học và quan trọng hơn đó là sự đổi mới, và hoàn thiện thường xuyên của hệ thống pháp luật của đất nước.

+ Hai là, các thông tin pháp luật thuộc nội dung giáo dục pháp luật chứa đựng trong mình nó các yếu tố mâu thuẫn. Thông thường đó là mâu thuẫn giữa các quy định trong hệ thống pháp luật thực định, mâu thuẫn giữa pháp luật thực định với thực tiễn tuân thủ, thi hành, áp dụng và bảo vệ pháp luật. Những mâu thuẫn trong nội dung giáo dục pháp luật thường có tác động tiêu cực. Vì vậy, chủ thể giáo dục cần nhận thức để lựa chọn phương pháp giáo dục phù hợp.

- Xác định những nội dung cơ bản của giáo dục pháp luật phù hợp với từng loại đối tượng trong hoạt động giáo dục pháp luật có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả giáo dục thì cần có ba yêu cầu tối thiểu, cơ bản thuộc nội dung giáo dục pháp luật phù hợp với từng loại đối tượng. Đó là:

+ Yêu cầu tối thiểu về nội dung giáo dục pháp luật cho mọi công dân. Như một số hiểu biết, thông tin cơ bản về hệ thống pháp luật và tổ chức bộ máy nhà nước để thực thi pháp luật; các quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân do Hiến pháp quy định; một số thủ tục, trình tự pháp lý để bảo vệ các quyền. lợi ích hợp pháp và thực hiện các nghĩa vụ của công dân. Ở mức độ này, giáo dục pháp luật là yếu tố quan trọng giúp cho mỗi công dân ý thức được về vị trí công dân của mình trong quan hệ với Nhà nước và với công dân khác, biết mình có những quyền và nghĩa vụ gì và khi cần thiết biết mình phải đến đâu, làm gì, là như thế nào để bảo vệ các quyền đó.

+ Yêu cầu riêng về giáo dục pháp luật theo nhu cầu ngành nghề. Nội dung giáo dục pháp luật được mở rộng và chuyên sâu hơn so với mức tối thiểu đã phân tích ở trên, bao gồm: hệ thống những khái niệm cơ bản của khoa học pháp lý thường gặp trong thực tiễn (bản chất nhà nước và pháp luật, các nguồn và hình thức pháp luật, các quan hệ pháp luật...); một số pháp luật thực định liên quan đến lĩnh vực hoạt động và vùng "quan tâm" của đối tượng; các quyền và nghĩa vụ cụ thể của công dân trong các lĩnh vực liên quan đến hoạt động nghề nghiệp; quá trình tố tụng và vị trí của các chủ thể tố tụng để thực hiện, bảo vệ các quyền và nghĩa vụ đó.

+ Yêu cầu về giáo dục pháp luật chuyên ngành cho những người hành nghề pháp luật. Đây là cấp độ cao nhất của giáo dục pháp luật bởi vì những hiểu biết về thái độ tình cảm cũng như kỹ năng sử dụng pháp luật của các luật gia phải là chuẩn mực của ý thức và hành vi tuân thủ pháp luật.

7. Hình thức, phương tiện, phương pháp giáo dục pháp luật

Hình thức, phương tiện, phương pháp giáo dục pháp luật là những khái niệm cơ bản trong lý luận giáo dục pháp luật. Tuy nhiên, ở nước ta chưa có quan niệm thống nhất, đầy đủ về những vấn đề này nên đã hạn chế hiệu quả của hoạt động giáo dục pháp luật. Vì vậy, đề tài trước hết tập trung làm rõ 3 khái niệm này.

- Hình thức giáo dục pháp luật là các dạng hoạt động cụ thể để tổ chức quá trình giáo dục pháp luật, thể hiện nội dung giáo dục pháp luật.

- Phương tiện giáo dục pháp luật là các công cụ, các kênh truyền tải nội dung giáo dục pháp luật từ chủ thể đến đối tượng giáo dục pháp luật nhằm đạt được các mục tiêu của giáo dục pháp luật.

- Phương pháp giáo dục pháp luật là cách thức biện pháp tổ chức và chuyển tải nội dung giáo dục pháp luật.

Đề tài đã chỉ rõ các hình thức giáo dục pháp luật có tính phổ biến như: dạy và học trong các trường học; tuyên truyền giáo dục pháp luật qua các phương tiện thông tin đại chúng; phổ biến nói chuyện pháp luật, câu lạc bộ pháp luật; và các hình thức giáo dục pháp luật đặc thù như định hướng giáo dục pháp luật qua các hoạt động lập pháp, hành pháp và tư pháp, qua hoạt động của các tổ chức chính trị - xã hội… cũng như nêu ra những thiếu sót và phiến diện trong việc sử dụng các hình thức giáo dục pháp luật nói trên và chỉ ra các quan niệm đúng đắn trong nhận thức về hình thức giáo dục pháp luật.

Về các phương tiện giáo dục pháp luật, cần phải sử dụng rộng rãi và có chất lượng hơn các phương tiện: tuyên truyền giáo dục bằng lời nói trực tiếp; bằng các phương tiện thông tin đại chúng; bằng các mô hình nhìn thấy được; bằng các loại hình văn học nghệ thuật và bằng viết ra các quyết định cá biệt của các cơ quan Nhà nước hoặc cá nhân có thẩm quyền.

Về phương pháp giáo dục pháp luật, đề tài đã chú ý phân biệt hai loại nhóm phương pháp: nhóm các phương pháp áp dụng cho một hoạt động giáo dục pháp luật cụ thể và nhóm các phương pháp mang tính tổng thể áp dụng cho quá trình giáo dục pháp luật. Phương pháp giáo dục pháp luật rất phong phú đa dạng, nghệ thuật sử dụng các phương pháp là ở chỗ tìm kiếm và áp dụng các phương pháp phù hợp với đặc điểm của từng đối tượng giáo dục pháp luật.

8. Hiệu quả của giáo dục pháp luật

Xung quanh vấn đề xác định hiệu quả của giáo dục pháp luật đang có nhiều quan niệm khác nhau. Sự khác nhau trong quan niệm bắt nguồn từ tính phức tạp của việc xác định kết quả cụ thể của mỗi hoạt động giáo dục pháp luật. Để xác định hiệu quả của bất kỳ một công việc nào, phương pháp luận cơ bản là xuất phát từ các thuộc tính tạo nên bản chất của chính công việc đó. Tức là xuất phát từ mối quan hệ nội tại, tất yếu tạo nên chính nó, không thể sử dụng cả yếu tố bên ngoài quá trình để tính toán hiệu quả. Chính vì thế việc xác định hiệu quả của giáo dục cũng phải dựa vào phương pháp luận đó.

Như phần trên đã phân tích, giáo dục pháp luật là quá trình tác động của các nhân tố chủ quan nhằm hình thành tri thức pháp luật, tình cảm và hành vi phù hợp với các đòi hỏi của hệ thống pháp luật hiện hành. Vì vậy, kết quả đạt được các mục đích do sự tác động định hướng của các nhân tố chủ quan phải được xem là hiệu quả của giáo dục pháp luật.

Để xác định hiệu quả của giáo dục pháp luật, đề tài đã lưu ý đến 3 loại chỉ số sau đây gắn liền với các mục đích của giáo dục pháp luật:

- Một là, các chỉ số nói lên trạng thái của tri thức pháp luật ở đối tượng giáo dục trước và sau khi có sự tác động của giáo dục. Trong đó, chú ý đến trạng thái am hiểu pháp luật ở đối tượng giáo dục là chỉ số quan trọng nhất.

- Hai là, các chỉ số nói về trạng thái tình cảm pháp luật ở đối tượng giáo dục pháp luật trước và sau khi tác động giáo dục. Trong đó, tập trung sự chú ý về sự đổi thay lòng tin ở các dạng tình cảm công bằng, không khoan nhượng và trách nhiệm.

- Ba là, chỉ số nói về trạng thái của động cơ và hành vi tích cực pháp luật ở đối tượng giáo dục pháp luật. Trong các chỉ số này cần chú ý đến chỉ số nói về thói quen kiềm chế không thực hiện những hành vi mà pháp luật cấm đoán, thói quen thực hiện quyền và nghĩa vụ pháp lý của mình trong việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp; thói quen tìm đến và sử dụng các cơ quan, tổ chức pháp luật để nhận được sự giúp đỡ, tư vấn về pháp luật khi cần giải quyết đúng đắn, hợp pháp các tình huống pháp luật cụ thể; thói quen bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho người khác; thói quen vận dụng tổng hợp các tri thức pháp luật để áp dụng trong cuộc sống.

Từ những nội dung trên, có thể xem hiệu quả của giáo dục pháp luật là kết quả có thể đạt được dưới sự tác động giáo dục pháp luật để đạt được sự đổi thay ở đối tượng tác động về tri thức, tình cảm và hành vi tích cực pháp luật phù hợp với các mục đích đã đặt ra mà chi phí về vật chất và tinh thần ít nhất. Từ đó khái quát thành một công thức chung xác định hiệu quả của giáo dục pháp luật.

Đó là: a = (b – c) / p

Trong đó: a là hiệu quả; b là trạng thái của đối tượng sau khi tiến hành giáo dục; c là trạng thái của đối tượng trước khi giáo dục và p là chi phí về vật chất và tinh thần.

II. ĐÁNH GIÁ THỰC TRẠNG HOẠT ĐỘNG GIÁO DỤC PHÁP LUẬT TRONG NHỮNG NĂM QUA Ở NƯỚC TA

Việc đánh giá thực trạng hoạt động giáo dục pháp luật được tiến hành dựa trên các yếu tố tạo nên chính quá trình giáo dục pháp luật. Vì vậy, thực trạng giáo dục pháp luật chẳng những được đánh giá một cách khoa học mà còn có ý nghĩa chỉ đạo hoạt động thực tiễn giáo dục pháp luật, đặc biệt là việc tổ chức, chỉ đạo và quản lý hoạt động đó của Bộ Tư pháp.

1. Xét trên phương diện nhận thức của các loại chủ thể giáo dục pháp luật

- Đối với Đảng và Nhà nước nói chung, là những chủ thể lãnh đạo và quản lý quá trình giáo dục pháp luật, kể từ khi ban hành Hiến pháp năm 1980 đến nay, đặc biệt là những năm đổi mới gần đây đã nhận thức khá sâu vị trí vai trò của giáo dục pháp luật trong hệ thống giáo dục của đất nước. Điều đó thể hiện một loại Nghị quyết của Đảng và các văn bản pháp luật của Chính phủ. Trên thực tiễn, các văn bản này đã được tổ chức thực hiện ở những mức độ khác nhau. Tuy nhiên, so với nhu cầu và đòi hỏi của đối tượng giáo dục, nhu cầu đòi hỏi của sự nghiệp đổi mới cả về nhận thức lý luận lẫn tổ chức thực tiễn nhìn chung chưa đáp ứng. Vì thế, ở các cấp độ và các thời điểm khác nhau hoạt động giáo dục pháp luật chưa được coi trọng thường xuyên, hiệu quả của giáo dục pháp luật còn thấp. Công tác nghiên cứu lý luận và tổng kết thực tiễn hoạt động giáo dục pháp luật không được coi trọng, do đó đã ảnh hưởng đến việc triển khai các hoạt động giáo dục pháp luật.

- Đối với các chủ thể như các cơ quan thông tin đại chúng, các trường đại học, cao đẳng, trung học chuyên nghiệp và dạy nghề, các cơ quan tư pháp… Cũng đã có những đổi mới những cũng tồn tại nhiều thiếu sót về nhận thức và tổ chức thực hiện hoạt động giáo dục pháp luật.

2. Xét trên phương diện xác định nội dung của giáo dục pháp luật

Trong những năm qua, hoạt động giáo dục pháp luật đã chú ý trang bị cho đối tượng giáo dục pháp luật những tri thức pháp luật qua hệ thống các văn bản pháp luật mà Nhà nước đã ban hành, đã bước đầu chú ý giáo dục pháp luật qua các hoạt động áp dụng pháp luật, và bảo vệ pháp luật, đặc biệt là qua các hoạt động tư pháp. Tuy nhiên, nội dung giáo dục pháp luật còn nghèo nàn, các đối tượng giáo dục pháp luật đều được “dùng chung một món” chưa có các “thực đơn” cụ thể phù hợp cho các đối tượng khác nhau. Điều đó có nghĩa là xác định được những tri thức tối thiểu, cơ bản, cần và đủ cho mọi loại đối tượng: chưa có sự phân loại theo nghề nghiệp, trình độ, giới tính, tuổi tác, địa bàn dân cư sinh sống… để xác định nội dung giáo dục pháp luật phù hợp. Nội dung của giáo dục pháp luật phải từ thấp lên cao, từ cơ sở cơ bản đến các quy định pháp lý thực định, phải từng bước nâng cao tạo thành một hệ thống tri thức có quan hệ mật thiết nội tại. Có thể nói khái quát rằng tất cả các chủ thể giáo dục pháp luật chưa dựa trên các căn cứ khoa học để xác định nội dung giáo dục pháp luật. Việc xác định nội dung giáo dục pháp luật hiện thời còn thể hiện tính chắp vá, chạy theo việc phục vụ thời sự, giản đơn, một chiều, thiếu hệ thống…

3. Xét về phương diện hình thức giáo dục pháp luật

Nhìn chung, những năm qua, các hình thức giáo dục pháp luật cổ truyền đều được sử dụng vào việc giáo dục pháp luật. Đó là phổ biến, tuyên truyền giáo dục qua các phương tiện thông tin đại chúng; tuyên truyền phổ biến giáo dục pháp luật qua các buổi nói chuyện, hội nghị tập huấn về pháp luật; xuất bản và phát hành rộng rãi các loại sách báo pháp luật; dạy và học pháp luật trong các trường học… Tuy nhiên, trong mỗi hình thức cổ truyền này còn có nhiều hình thức cụ thể phong phú, đa dạng chưa được tìm kiếm và sử dụng. Các hình thức giáo dục pháp luật chưa tồn tại trong thể thống nhất, phối hợp bổ sung và phát huy sức mạnh tổ hợp của cả hệ thống các hình thức.

Mặt khác, ngoài các hình thức giáo dục pháp luật cổ truyền còn có nhiều hình thức giáo dục khác khá phong phú, thiết thực đơn giản mà hiệu quả cao chưa được khai thác sử dụng. Ví dụ giáo dục pháp luật qua hoạt động tư vấn, dịch vụ pháp lý; qua các tổ chức giúp đỡ pháp lý chưa được chú trọng phát triển. Vì vậy, việc tìm kiếm các hình thức giáo dục pháp luật mới là một trong những phương hướng tăng cường và nâng cao hiệu quả của giáo dục pháp luật trong điều kiện hiện nay ở nước ta.

4. Xét trên phương diện tổ chức thực tiễn và lực lượng trực tiếp giáo dục pháp luật

Xét trên phương diện chủ thể trực tiếp thực hiện công tác giáo dục pháp luật, trong hơn mười năm qua, đặc biệt là mấy năm đổi mới gần đây, đã có sự phát triển cả về số lượng lẫn chất lượng. Tổ chức và lực lượng đó bao gồm:

- Các cán bộ chuyên trách làm công tác tuyên truyền giáo dục pháp luật của ngành tư pháp, trong các cơ quan Nhà nước, tổ chức xã hội. Tuy nhiên, tổ chức này còn thiếu ổn định, có lúc bị giải thể (ngay cả ở Bộ Tư pháp đã có thời điểm giải thể Vụ Phổ biến giáo dục pháp luật, mới được thành lập lại mấy năm gần đây); đội ngũ cán bộ chuyên trách làm công tác giáo dục pháp luật trong các tổ chức này ít về số lượng, non yếu về nghề nghiệp do chưa được quan tâm bồi dưỡng nghiệp vụ.

Các tổ chức này lại thiếu sự phối hợp theo một cơ chế hợp lý.

- Các cán bộ tuyên huấn, báo cáo viên, tuyên truyền viên trong các tổ chức Đảng, cơ quan nhà nước và tổ chức chính trị xã hội. Tuy có chú trọng định hướng giáo dục pháp luật trong hoạt động của mình, nhưng thiếu tri thức và thực tiễn pháp luật nên hạn chế kết quả giáo dục pháp luật trên thực tế.

- Các phóng viên, biên tập viên các báo, đài truyền thanh, truyền hình về chuyên mục pháp luật. Lực lượng này ngày một đông đảo có nghiệp vụ báo đài nhưng thiếu tri thức pháp luật, nên hoạt động giáo dục pháp luật thiếu bài bản, chưa khoa học, nhiều khi mới chỉ theo các đòi hỏi mang tính “thời vụ” của thời sự chính trị, các thông tin còn chắp vá, bề nổi, thậm chí một số báo còn nặng về vụ án giật gân với các tình tiết ly kỳ với mục đích thương mại mà xem thường việc bồi dưỡng tình cảm và lòng tin vào pháp luật…

- Các giáo viên dạy pháp luật trong các trường đã bước đầu hình thành và đã định hướng được nội dung, chương trình dạy pháp luật. Tuy nhiên, đội ngũ này còn chắp vá, thiếu tri thức cơ bản về pháp luật chưa tìm ra hình thức phù hợp để đào tạo bồi dưỡng giáo viên dạy trong các trường, đặc biệt là các trường phổ thông và đại học, trung học chuyên nghiệp. Bộ giáo trình chuẩn về giáo dục pháp luật trong các hệ trường chưa được Nhà nước quan tâm đầu tư xây dựng. Nội dung dạy và học pháp luật còn tuỳ tiện, thiếu khoa học.

- Ngoài các tổ chức và lực lượng chuyên nghiệp nói trên, một lực lượng đông đảo các luật gia, luật sư hoạt động trong các cơ quan tư pháp, trong các cơ quan quyền lực nhà nước trung ương và địa phương, trong các tổ chức kinh tế, xã hội cũng đã bước đầu có sự định hướng giáo dục pháp luật trong hoạt động của mình. Một loạt các tổ chức mới ra đời như các văn phòng tư vấn pháp lý ở các thành phố lớn, các phòng công chứng, giám định, hộ tịch… Vai trò của các luật gia ngày càng được đề cao trong đời sống xã hội. Tuy nhiên, tổ chức giúp đỡ pháp lý cho người lao động chưa rộng khắp, trình độ của các luật gia bất cập với những đòi hỏi mới.

- Một số luật gia hoạt động trong các cơ quan tư pháp chưa thực sự trở thành tấm gương tuân thủ pháp luật, cũng hạn chế tác dụng giáo dục pháp luật.

- Cùng với các tổ chức có đội ngũ luật gia hoạt động chuyên nghiệp, trong các cơ quan quản lý nhà nước chuyên ngành cũng đã bước đầu hình thành đội ngũ những người vừa làm nghiệp vụ, vừa thực hiện chức năng giáo dục pháp luật (như trong lĩnh vực quản lý ruộng đất, thuế, đầu tư, môi trường). Đây là lực lượng quan trọng nối liền việc thực hiện pháp luật với việc giáo dục pháp luật. Tuy nhiên, tổ chức và lực lượng này chưa nhiều, trong hoạt động của mình nặng về yếu tố quản lý mệnh lệnh hơn là thuyết phục giáo dục pháp luật.

- Việc tổ chức hoạt động giáo dục pháp luật đòi hỏi một cơ chế phối kết hợp chặt chẽ trên cơ sở giữa các tổ chức, lực lượng giáo dục pháp luật nói trên. Tuy nhiên, cơ chế đó chưa ra đời ở nước ta, việc giáo dục pháp luật thiếu sự phối kết hợp đồng bộ từ một trung tâm có hiệu lực cả về con người lẫn cơ sở vật chất. Một điều bất hợp lý kéo dài hàng chục năm nay là cơ sở vật chất và một kinh phí Nhà nước chỉ cung cấp và đầu tư cho hoạt động xây dựng pháp luậ,t mà không có một khoản ngân sách nào dành cho việc giáo dục pháp luật, đưa pháp luật vào đời sống.

III. PHƯƠNG HƯỚNG, GIẢI PHÁP, KIẾN NGHỊ ĐỔI MỚI VÀ TĂNG CƯỜNG HIỆU QUẢ CÔNG TÁC GIÁO DỤC PHÁP LUẬT TRONG ĐIỀU KIỆN ĐỔI MỚI Ở NƯỚC TA

Xuất phát từ mục đích, nhiệm vụ đặt ra ban đầu của đề tài, phương hướng, giải pháp và kiến nghị đổi mới và tăng cường hiệu quả của giáo dục pháp luật chỉ đặt ra trong bốn lĩnh vực.

- Một là, giáo dục pháp luật qua các phương tiện thông tin đại chúng.

- Hai là, giáo dục pháp luật trong các trường phổ thông.

- Ba là, giáo dục pháp luật qua hoạt động xét xử của Toà án.

- Bốn là, tổ chức phối hợp trong giáo dục pháp luật.

Bốn lĩnh vực nói trên có quan hệ chặt chẽ với việc thực hiện chức năng nhiệm vụ của ngành tư pháp. Vì vậy, các phương hướng giải pháp và kiến nghị đề ra trước hết có ý nghĩa trực tiếp cho việc chỉ đạo hoạt động giáo dục pháp luật của ngành tư pháp và các cơ quan nhà nước hữu quan có chức năng tuyên truyền giáo dục pháp luật.

1. Các phương hướng giải pháp và kiến nghị đổi mới và tăng cường hiệu quả giáo dục pháp luật qua các phương tiện thông tin đại chúng

Giáo dục pháp luật qua các phương tiện thông tin đại chúng chủ yếu được thực hiện qua các loại hình báo viết, báo nói và báo hình. Đề tài trước hết, bằng phương pháp phân tích so sánh để khẳng định vị trí vai trò và tác dụng của báo chí đối với đời sống xã hội trong đó có đời sống pháp luật. Từ đó khẳng định: sẽ mất đi một phần ý nghĩa quan trọng của báo đài nếu thiếu hẳn nội dung phản ảnh đời sống pháp luật trong công cuộc đổi mới hiện nay ở nước ta. Nhưng điều quan trọng và có ý nghĩa chính là báo đài phải định hướng giáo dục pháp luật, có chọn lọc, có trọng tâm, tránh sa vào các vụ việc giật gân, với mục đích thương mại. Cần chú ý tính điển hình, giáo dục tình cảm đúng đắn đối với pháp luật, bồi dưỡng kinh nghiệm, lòng tin và thói quen tuân theo pháp luật.

Mấy năm đổi mới vừa qua, các phương tiện thông tin đại chúng đã có bước phát triển trong hoạt động giáo dục pháp luật. Trong số 350 tờ báo và tạp chí (kể cả tạp chí chuyên ngành), 53 tỉnh thành có đài phát thanh (trong đó có 6 đài truyền hình, 31 đài phát thanh và truyền hình, 68 trạm phát lại truyền hình); 2 đài phát thành và truyền hình quốc gia đã có hơn 1/3 cho ra đời chuyên mục pháp luật hoặc các trang viết về pháp luật. Bước đầu báo đài đã góp phần nâng cao trình độ dân trí về mặt pháp luật. Tuy nhiều đổi mới và nâng cao hiệu quả giáo dục pháp luật qua báo đài còn đòi hỏi bức xúc của sự nghiệp đổi mới hiện nay ở nước ta. Để thực hiện điều đó, phương hướng giáo dục pháp luật qua báo đài là:

- Nắm vững đặc thù của từng loại báo đài (đặc trưng, phạm vi và đối tượng tác động, ưu điểm và hạn chế của từng loại) để lựa chọn hình thức, nội dung, phương pháp thích hợp, sáng tạo những chuyên mục hấp dẫn (từ đặt tên, lựa chọn lượng thông tin đến thể loại…) trong việc tuyên truyền giáo dục pháp luật. Đồng thời, phối hợp chặt chẽ, thường xuyên giữa báo, đài với các cơ quan bảo vệ pháp luật và thi hành án (từ việc xây dựng kế hoạch đến việc tổ chức bòi dưỡng kiến thức pháp luật cho phóng viên, biên tập viên); thường xuyên thông tin hai chiều cho báo đài các thông tin pháp lý trong lĩnh vực xây dựng, thực hiện và áp dụng pháp luật. Tạo điều kiện thuận lợi về kinh phí cho báo đài hoạt động trong lĩnh vực giáo dục pháp luật.

Những kiến nghị cụ thể nhằm đổi mới và tăng cường hiệu quả của công tác giáo dục pháp luật qua các phương tiện truyền thông đại chúng:

- Hàng năm, Bộ Tư pháp với chức năng là đầu mối trong việc chỉ đạo phối hợp hoạt động giáo dục pháp luật, cần chủ động phối hợp với Ban Tư tưởng Văn hoá trung ương, Bộ Văn hoá Thông tin và một số Bộ, ngành hữu quan xây dựng kế hoạch tuyên truyền giáo dục pháp luật nhằm chỉ đạo, hướng dẫn giáo dục pháp luật cho các phương tiện thông tin đại chúng. Có như vậy giáo dục pháp luật mới bảo đảm được tính hệ thống, tính thống nhất, tính định hướng và tạo cơ sở pháp lý cho việc tổ chức, phối hợp.

- Bộ Tư pháp, các Sở Tư pháp phải là cơ quan tư vấn cho báo đài trong việc xác định yêu cầu và nội dung tuyên truyền, giáo dục pháp luật đối với từng văn bản pháp luật qua các phương tiên thông tin đại chúng.

- Ngành tư pháp từ trung ương đến địa phương là đầu mối tổ chức kịp thời thông tin và cung cấp thông tin về hoạt động xây dựng pháp luật, bảo vệ pháp luật để báo đài có thông tin chính xác.

Đồng thời tạo điều kiện thuận lợi cho báo đài tiếp cận thực tế để thu thập thông tin.

- Cần có chế độ tập huấn kỹ về các văn bản pháp luật, cần phải có giáo dục cùng với việc bồi dưỡng định kỳ về pháp luật cho đội ngũ phóng viên, biên tập viên. Tiến tới việc hình thành thống nhất các môn học hay các học trình pháp luật trong chương trình đào tạo báo chí bậc đại học; trước mắt mở các lớp đại học luật cho đội ngũ hiện có bằng các hình thức phù hợp.

- Cần có kinh phí chuyên biệt (Bộ Tư pháp là đầu mối) cho hoạt động giáo dục pháp luật qua phương tiện truyền thông tin.

- Mở rộng và tìm kiếm các hình thức giáo dục pháp luật mới, các cuộc thi viết các bài về giáo dục pháp luật với các phần thưởng xứng đáng.

- Về mô hình cụ thể, tuy có nhiều tên gọi khác nhau, nhưng có thể theo hai hướng chính sau:

+ Chuyên mục “Pháp luật và cuộc sống”

+ Trang pháp luật (như tuổi trẻ và pháp luật, kinh doanh và pháp luật).

- Cần có chế độ tổng kết hàng năm về công tác giáo dục pháp luật qua các phương tiện thông tin đại chúng giữa Bộ Tư pháp, Bộ Văn hoá thông tin và Ban Tư tưởng Văn hoá trung ương.

2. Các phương hướng giải pháp và kiến nghị về đổi mới và tăng cường hiệu quả giáo dục pháp luật trong các trường phổ thông, đại học, cao đẳng, trung học chuyên nghiệp và dạy nghề

Trước khi đề ra các phương hướng, giải pháp và kiến nghị, đề tài đã xác định các quan điểm xuất phát của việc giáo dục pháp luật trong các trường học là đòi hỏi khách quan, có ý nghĩa chiến lược, cần được tiến hành ngay từ lớp học, cấp học thấp nhất (phổ thông cơ sở), và được thực hiện bằng hai con đường cơ bản có mối quan hệ chặt chẽ với nhau: dạy học và hoạt động ngoài lớp, ngoài trường. Mục đích dạy và học trong trường học là nhằm hình thành tri thức và ý thức pháp luật, làm cơ sở cho sự hình thành hành vi và thói quen phù hợp với các chuẩn mực pháp luật.

Về thực trạng giáo dục pháp luật trong các trường học, những người nghiên cứu đề tài đã có sự tổng kết khá chu đáo và cụ thể cả về những gì đạt và chưa đạt được. Từ đó đã đề ra mục tiêu, các hướng xác định, nội dung, phương pháp và hình thức giáo dục trong các trường phổ thông, các trường đại học và trung học chuyên nghiệp.

Về các trường phổ thông, mục tiêu của giáo dục pháp luật là giúp cho học sinh hình thành được cơ sở ban đầu nhưng rất quan trọng của ý thức sống và làm việc theo pháp luật, làm nền tảng cho sự phát triển cao hơn về ý thức pháp luật sau này; đồng thời hình thành dần dần thái độ và hành vi tích cực pháp luật. Để thực hiện mục tiêu đồng thời là phương hướng này việc thiết kế nội dung giáo dục pháp luật phải bảo đảm các nguyên tắc: (i) phải phục vụ cho mục tiêu nói trên; (ii) vừa bảo đảm tính khoa học vừa bảo đảm tính giáo dục; (iii) phải có tính hệ thống, đồng tâm và liên tục phát triển; (iv) vừa đảm bảo tính lý luận khoa học ở một chừng mực cần thiết, vừa bảo đảm tính thực tiễn; (v) vừa sức học sinh; (iv) nội dung giáo dục pháp luật được dưa vào nội dung các môn học, trước hết là các môn đạo đức và giáo dục công dân.

Với các nguyên tắc chỉ đạo trên, căn cứ vào điều kiện, quỹ thời gian chặt chẽ của từng cấp, lớp học, nội dung giáo dục pháp luật được xác định và đưa vào nhà trường phổ thông theo hướng sau:

- Ở cấp tiểu học: một số quy tắc và hành vi pháp luật cụ thể đơn giản (đi bộ, đi xe đạp trên đường phố, vui chơi ở nơi công cộng; tuân theo nội quy, kỷ luật ở nhà trường; bổn phận với cha mẹ, ông bà…) được tích hợp trong bộ môn đạo đức.

- Ở cấp phổ thông cơ sở, môn “Giáo dục công dân” bao gồm các chuẩn mực hành vi pháp luật nhằm thực hiện các quyền lợi và bổn phận của công dân - học sinh được sắp xếp theo trình tự mở rộng phạm vi hoạt động: từ trong gia đình đến nhà trường, bạn bè và trong một số sinh hoạt cộng đồng (thí dụ: nghĩa vụ tôn trọng, chấp hành luật lệ giao thông, không xâm phạm bí mật thư tín, bảo vệ các công trình công cộng, các di tích lịch sử văn hoá…). Công dân - học sinh cuối cấp phổ thông cơ sở cũng được tìm hiểu sơ bộ về tổ chức và công việc của các loại cơ quan nhà nước có liên quan nhiều đến đời sống của mỗi công dân, về cách thức tiếp cận tới các cơ quan đó khi cần thiết.

- Ở cấp phổ thông trung học, nội dung giáo dục pháp luật tiếp tục đưa vào môn “Giáo dục công dân” và được nâng cao thành một hệ thống các tri thức về nguyên tắc Nhà nước quản lý xã hội bằng pháp luật, về hệ thống pháp luật thực định về ý thức trách nhiệm công dân.

Trong những năm tới, thực hiện chủ trương xây dựng các trường phổ thông trung học phân ban, nội dung giáo dục pháp luật sẽ được sử dụng một quỹ thời gian lớn hơn hiện nay và sẽ được bổ sung hoàn thiện theo hướng: trang bị thêm cho học sinh cuối cấp phổ thông một số kiến thức pháp luật cơ bản để cùng với những tri thức về pháp luật thực định cụ thể, các em sẽ có khả năng tự tìm hiểu các lĩnh vực pháp luật khác nhau trong cuộc sống tự lập sau này.

Về phương hướng chỉ đạo giáo dục pháp luật trong các trường phổ thông là phát huy tính tích cực, độc lập sáng tạo của học sinh dưới sự tác động chủ đạo của giáo viên. Vận dụng phối hợp một cách hợp lý các hình thức tổ chức dạy học với các hình thức tổ chức giáo dục. Với các phương hướng chỉ đạo đó, phương pháp và hình thức tổ chức giáo dục pháp luật cần hướng đến việc thực hiện: các tiết kể chuyện và các tiết thực hành cũng như các hoạt động ngoài lớp, ngoài trường ở bậc tiểu học. Các tiết lên lớp, các hoạt động ngoài lớp, ngoài trường ở bậc trung học cơ sở, trung học phân ban.

Ở các trường đại học, cao đẳng và trung học chuyên nghiệp, dạy nghề mục tiêu của giáo dục pháp luật là giúp cho người học hình thành văn hoá pháp luật nói chung và văn hoá pháp luật nghề nghiệp nói riêng, trong đó có sự thống nhất giữa ý thức, thái độ và hành vi phù hợp với các chuẩn mực pháp luật để chuẩn bị cho họ ra đời tham gia hoạt động nghề nghiệp. Với mục tiêu này giáo dục pháp luật nhằm hướng đến biết sống theo pháp luật, biết hành nghề theo pháp luật, biết tuyên truyền pháp luật, biết bảo vệ pháp luật.

Định hướng chung trong việc xác định nội dung giáo dục pháp luật trong các trường đại học, cao đẳng, trung học chuyên nghiệp và dạy nghề là: nội dung giáo dục pháp luật phải phù hợp với mục tiêu đào tạo; nội dung giáo dục pháp luật phải bao gồm các tri thức pháp luật phổ thông (nâng cao so với bậc phổ thông) và tri thức pháp luật nghề nghiệp; nội dung thực tiễn phải hệ thống, vừa có tính lý luận vừa có tính thực tiễn và phù hợp với năng lực nhận thức và kinh nghiệm sống của người học. Nội dung giáo dục pháp luật trong các trường này bao gồm các vấn đề: nhập môn pháp luật và một số luật, ngành luật cụ thể, pháp luật chuyên ngành và pháp luật có liên quan đến nghề nghiệp của người học sau khi ra trường.

Để đẩy mạnh và nâng cao hiệu quả của hoạt động giáo dục pháp luật trong trường học, đề tài đã đưa ra một số kiến nghị sau:

- Một là, nâng cao trách nhiệm của mọi người, mọi ngành, mọi tổ chức xã hội… trong việc giáo dục pháp luật cho học sinh, sinh viên. Đáng chú ý trong kiến nghị nay là đề nghị xây dựng “Chương trình quốc gia về phổ cập giáo dục pháp luật” hay “Chương trình quốc gia về giáo dục pháp luật trong các hệ thống nhà trường”.

- Hai là, xây dựng và hoàn chỉnh nội dung giáo dục pháp luật trong các loại trường.

- Ba là, cải tiến phương pháp và hình thức tổ chức giáo dục pháp luật trong nhà trường theo phương hướng phát huy vai trò chủ thể nhận thức; tìm kiếm đa dạng hoá các hình thức và phương pháp giáo dục pháp luật hấp dẫn; gắn với thực tiễn sinh động của xã hội; kiểm tra đánh giá kết quả của giáo dục pháp luật một cách chặt chẽ nghiêm túc.

- Bốn là, đảm bảo các điều kiện tối cần thiết trong công tác giáo dục pháp luật trong nhà trường cả giáo viên, cơ sở vật chất và kinh phí. Cần đặc biệt quan tâm việc hình thành ổn định một đội ngũ giáo viên chuyên dạy pháp luật ở các nhà trường; xây dựng quy hoạch, kế hoạch và hình thức đào tạo, bồi dưỡng cơ bản về pháp luật cho đội ngũ này theo chức danh - tiêu chuẩn chung của ngành giáo dục - đào tạo.

- Năm là, đảm bảo sự chỉ đạo và phối hợp giữa các lực lượng trong công tác giáo dục pháp luật, trong đó quan trọng nhất là giữa Bộ Giáo dục và Đào tạo với Bộ Tư pháp.

- Sáu là xây dựng một môi trường xã hội ngày càng lành mạnh nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho giáo dục pháp luật đối với thế hệ trẻ.

3. Phương hướng, giải pháp, kiến nghị đổi mới và tăng cường hiệu quả giáo dục pháp luật thông qua hoạt động xét xử

Để giải quyết vấn đề, đề tài đã xác định bản chất và đặc trưng của giáo dục pháp luật thông qua hoạt động xét xử. Bản chất của giáo dục pháp luật thông qua hoạt động xét xử là tác động định hướng lên nhận thức về tính chất nghiêm minh của pháp luật xét xử cả trên bình diện nội dung lẫn hình thức. Những nét đặc trưng của nó là:

- Phạm vi xét xử của Tòa án tương đối rộng thuộc nhiều lĩnh vực của cuộc sống. Vì vậy, giáo dục pháp luật thông qua xét xử đối với các loại vụ án khác nhau là khác nhau.

- Chủ thể của giáo dục pháp luật qua hoạt động xét xử không phải là một người mà là nhiều người với các vị trí pháp lý khác nhau. Đó là thẩm phán, hội thẩm nhân dân, kiểm sát viên, thư ký, luật sư, bào chữa viên…

- Đối tượng giáo dục pháp luật cũng đa dạng, có thể là bị cáo, đương sự, những người tham gia tố tụng khác và mọi người tham dự phiên toà. Những người này khác nhau về tuổi tác, nghề nghiệp, nhận thức… do đó phương pháp giáo dục cũng phải khác nhau và mức độ tiếp nhận tác động giáo dục pháp luật cũng khác nhau.

- Việc giáo dục pháp luật phải liên quan đến nội dung, tình tiết của một vụ án cụ thể và từ đó khái quát lên thành nhận thức về một lĩnh vực.

- Giáo dục pháp luật bằng người thật, việc thật trực quan, cụ thể.

- Giáo dục pháp luật mang tính phòng ngừa sâu sắc.

- Giáo dục pháp luật thông qua các bản án, quyết định với việc áp dụng pháp luật nội dung và pháp luật hình thức.

Từ bản chất và các đặc trưng nói trên của giáo dục pháp luật qua hoạt động xét xử chứng tỏ vị trí quan trọng của Tòa án trong giáo dục pháp luật. Nội dung của giáo dục pháp luật được thể hiện ở các giai đoạn khác nhau của quá trình xét xử. Ở giai đoạn chuẩn bị xét xử nội dung giáo dục pháp luật là cung cấp và giải quyết các khiếu nại và yêu cầu của những người tham gia tố tụng. Ở giai đoạn xét xử tại phiên toà, đó là giải thích và phổ biến nội quy, quyền và nghĩa vụ của những người được triệu tập đến toà, công bố cáo trạng hay nội dung vụ kiện, làm rõ những quy định bị vi phạm và chịu hậu quả pháp lý như thế nào, làm rõ các cấu thành tội phạm và vi phạm pháp luật.

Đề tài cũng đã xác định các chủ thể giáo dục pháp luật trong hoạt động xét xử và nhấn mạnh sự thống nhất trong việc vận dụng giải thích và áp dụng các quy định pháp luật của các chủ thể đóng vai trò quan trọng trong giáo dục pháp luật. Đối tượng giáo dục pháp luật được phân làm hai loại. Loại thứ nhất, là đối tượng giáo dục pháp luật xác định; đối tượng thứ hai là tất cả những người đến dự phiên toà (trừ loại thứ nhất). Với các đối tượng khác nhau, khi tiến hành giáo dục pháp luật phải sử dụng phương pháp khác nhau.

Những người thực hiện đề tài cũng đã tiến hành điều tra xã hội học để xác định thực trạng của giáo dục pháp luật thông qua hoạt động xét xử và chỉ ra rằng hoạt động xét xử chưa chú ý đúng mức định hướng giáo dục pháp luật. Phương hướng đổi mới và tăng cường hiệu quả giáo dục pháp luật thông qua hoạt động xét xử là nâng cao chất lượng của các phiên toà, chất lượng các bản án và quyết định, và nâng cao uy tín của chủ thể giáo dục pháp luật (cụ thể là thẩm phán, kiểm sát viên…).

Để nâng cao hiệu quả giáo dục pháp luật qua hoạt động xét xử đề tài đề xuất các yếu tố quyết định sau đây:

- Một là, nâng cao trách nhiệm giáo dục pháp luật của chủ thể giáo dục pháp luật trong đó vị trí hàng đầu thuộc về thẩm phán và hội thẩm nhân dân.

- Hai là, nâng cao tính lập luận, tính đúng đắn và chính xác của các quyết định và bản án.

- Ba là, đảm bảo thực hiện đầy đủ đúng đắn các thủ tục xét xử.

- Bốn là, đổi mới hình thức xét xử theo hướng nghiêm trang, dân chủ, thu hút nhiều người tham dự.

- Năm là, kịp thời phối kết hợp đưa tin về hoạt động xét xử trên các phương tiện thông tin đại chúng.

- Sau cùng, để giáo dục pháp luật qua hoạt động xét xử đạt được hiệu quả, đề tài đề xuất các kiến nghị sau:

(i) Lựa chọn và bổ nhiệm thẩm phán có đầy đủ tiêu chuẩn như Pháp lệnh đã quy định. Sau khi bổ nhiệm cần có định kỳ tập huấn bồi dưỡng cho thẩm phán. Cần đưa vào chương trình đào tạo bồi dưỡng thẩm phán và hội thẩm nhân dân những vấn đề về giáo dục pháp luật nói chung và giáo dục pháp luật qua hoạt động xét xử nói riêng.

(ii) Nâng cao chất lượng xét xử bằng việc sớm ban hành các văn bản pháp luật còn thiếu, sửa đổi, bổ sung những quy định pháp luật không còn phù hợp.

(iii) Sớm trang bị trang phục xét xử thống nhất nhằm đảm bảo tính trang nghiêm.

(iv) Xây dựng một hệ thống các cơ quan hỗ trợ tư pháp đủ mạnh để giúp cho việc xét xử kịp thời, nhanh chóng chính xác.

(v) Thu hút các tổ chức xã hội, tổ chức kinh tế và những người có liên quan tham dự phiên toà.

(vi) Tăng cường sự phối hợp giữa các cơ quan bảo vệ pháp luật, giữa Tòa án với các phương tiện thông tin đại chúng trong việc tuyên truyền, giáo dục pháp luật trong các phiên toà được xét xử.

4. Phương hướng, giải pháp và kiến nghị tăng cượng sự chỉ đạo tổ chức và phối hợp trong hoạt động giáo dục pháp luật

Trước hết đề tài nhấn mạnh tính cấp thiết và là nhu cầu khách quan của sự phối hợp tổ chức và chỉ đạo trong hoạt động giáo dục pháp luật và xem đó là một trong những điều kiện cơ bản bảo đảm hiệu quả của giáo dục pháp luật.

Hệ thống các cơ quan lãnh đạo chỉ đạo giáo dục pháp luật bao gồm: sự lãnh đạo của Đảng, sự quyết định của hệ thống các cơ quan quyền lực nhà nước, sự chỉ đạo, tổ chức thực hiện của hệ thống các cơ quan hành pháp và sự tham gia phối hợp của các tổ chức quần chúng. Mỗi cơ quan trong hệ thống có vị trí, nội dung và phương thức lãnh đạo chỉ đạo hoạt động đặc thù trong lĩnh vực giáo dục pháp luật.

Trong điều kiện một Đảng lãnh đạo như ở nước ta, đề tài đã cố gắng đi sâu phân tích, tìm kiếm các nội dung và phương thức lãnh đạo cụ thể của hệ thống tổ chức Đảng từ Trung ương đến cơ sở trong hoạt động giáo dục pháp luật. Những nội dung và phương thức lãnh đạo ấy là phù hợp với vai trò của Đảng cầm quyền và có khả năng thực thi.

Trong hệ thống lãnh đạo và chỉ đạo hoạt động giáo dục pháp luật, hệ thống cơ quan quyền lực nhà nước có vai trò không kém phần quan trọng. Nội dung và phương thức lãnh đạo, chỉ đạo. Hoạt động giáo dục pháp luật của hệ thống cơ quan này gắn liền với chức năng nhiệm vụ của nó do Hiến pháp và luật quy định. Vì vậy, cùng với quá trình lập pháp, lập quy, giám sát và hoạt động đại biểu phải tiến hành đồng thời hoạt động giáo dục pháp luật, ví như khi Quốc hội xem xét quyết định chương trình xây dựng pháp luật phải đồng thời xác định mục tiêu yêu cầu của việc phổ biến tuyên truyền đạo luật đó. Khi quyết định ngân sách xây dựng luật phải kết hợp quyết định ngân sách dùng cho phổ biến tuyên truyền đạo luật đó. Ngay cả trong quá trình dự thảo luật, công bố luật phải kết hợp trong mình nó sự định hướng giáo dục pháp luật.

Đối với các cơ quan hành pháp, đứng đầu là Chính phủ, là người chịu trách nhiệm trực tiếp tổ chức chỉ đạo công tác giáo dục pháp luật trong cả nước cũng như ở mỗi ngành, mỗi địa phương. Vai trò đó trước hết thuộc về Chính phủ thể hiện ở việc lập và trình Quốc hội dự án phổ biến giáo dục pháp luật cùng với việc trình dự án luật hay pháp lệnh. Trong dự án đó bắt buộc phải có dự toán ngân sách cho công tác phổ biến giáo dục pháp luật.

- Ở địa phương và các ngành cũng tương tự như vậy. Chính phủ trực tiếp hoặc phân công cho các Bộ, các cơ quan thuộc Chính phủ, phân cấp cho Ủy ban nhân dân trong việc chủ trì thực hiện các chương trình kế hoạch giáo dục pháp luật. Ở từng Bộ, ngành, Bộ trưởng chịu trách nhiệm và ở địa phương, cơ sở Chủ tịch Ủy ban nhân dân chịu trách nhiệm tổ chức thực hiện các kế hoạch giáo dục pháp luật đã được quốc hội, Chính phủ phê duyệt, phân công trách nhiệm - Chính phủ - Bộ trưởng, Chủ tịch Ủy ban nhân dân đảm bảo ổn định tổ chức, đào tạo bồi dưỡng cán bộ, sắp xếp và sử dụng đội ngũ làm công tác giáo dục pháp luật. Đồng thời thực hiện chế độ kiểm tra, đánh giá kết quả, hiệu quả của các chương trình kế hoạch đó ở từng ngành, từng địa phương và trong phạm vi toàn quốc.

Để thực hiện vai trò tổ chức chỉ đạo nói trên, một mặt Chính phủ, Chủ tịch Ủy ban nhân dân bằng các quy định, chỉ thị hoặc thông tư liên tịch, liên ngành tạo ra cơ chế chỉ đạo, phối hợp hợp lý, khoa học có hiệu quả giữa các ngành, giữa các cơ quan nhà nước và đoàn thể quần chúng. Mặt khác, mỗi Bộ, ngành trong Chính phủ và hệ thống các cơ quan chuyên môn, nghiệp vụ của Bộ, ngành đó ở địa phương có nội dung chỉ đạo riêng theo phương thức tổ chức, chỉ đạo chuyên ngành. Đề tài đã chỉ ra phương thức tổ chức chỉ đạo chuyên ngành cho mỗi loại cơ quan trong hoạt động giáo dục pháp luật như các cơ quan giáo dục đào tạo, các cơ quan văn hóa thông tin các cơ quan kinh tế, khoa học kỹ thuật, xã hội, y tế và các cơ quan bảo vệ pháp luật.

Trong hệ thống các cơ quan hành pháp, ngành tư pháp có vị trí đặc biệt đối với hoạt động giáo dục pháp luật. Đề tài đã giành một phần đi sâu nghiên cứu vấn đề này. Ngành tư pháp, đứng đầu là Bộ Tư pháp được pháp luật quy định có một trong những chức năng là quản lý thống nhất công tác phổ biến giáo dục pháp luật. Đồng thời, Bộ Tư pháp có nhiệm vụ “hướng dẫn hoặc tổ chức phối hợp các ngành về công tác tuyên truyền pháp luật trong cán bộ công nhân viên chức nhà nước và trong nhân dân”. Việc thực hiện chức năng và nhiệm vụ giáo dục pháp luật của Bộ tư pháp được đặt dưới sự lãnh đạo chỉ đạo trực tiếp của Chính phủ: “trình Chính phủ quyết định và tổ chức thực hiện chương trình pháp luật dài hạn và hàng năm”.

Để thực hiện chức năng và nhiệm vụ nói trên, sự phối hợp giữa các ngành tư pháp với các ngành, các đoàn thể giữ vai trò quan trọng. Ngành tư pháp hướng dẫn và phối hợp với các ngành, đoàn thể xây dựng kế hoạch, nội dung biện pháp giáo dục pháp luật cụ thể phù hợp đối tượng, điều kiện của ngành và đoàn thể; giúp đỡ tài liệu, giúp xây dựng và bồi dưỡng đội ngũ làm công tác giáo dục pháp luật về cả nội dung lẫn nghiệp vụ giáo dục; phối hợp xây dựng các điểm, các mô hình giáo dục pháp luật. Về nội dung phối hợp cụ thể, các tác giả đề tài đã chỉ ra sự phối hợp giữa ngành tư pháp với Ban Tư tưởng văn hoá, Bộ Văn hoá - Thông tin, các cơ quan thông tin đại chúng với Bộ Giáo dục và Đào tạo, các trường Đảng, trường hành chính, với các cơ quan bảo vệ pháp luật… Sự phối hợp với các ngành các cơ quan khác nhau có nội dung khác nhau dựa trên chức năng, nhiệm vụ của ngành, cơ quan đó.

Xây dựng, củng cố và phát triển tổ chức và cán bộ làm công tác giáo dục pháp luật ở Bộ Tư pháp, và ở địa phương đóng vai trò quyết định trong việc thực hiện chức năng nhiệm vụ phổ biến giáo dục pháp luật của ngành tư pháp. Sau khi điểm qua thực trạng bộ máy trực tiếp thực hiện chức năng phổ biến giáo dục pháp luật ở Bộ Tư pháp và địa phương, các tác giả nhấn mạnh rằng: để đảm bảo yêu cầu của nhiệm vụ được giao trong lĩnh vực giáo dục pháp luật, ngành tư pháp đã từng bước khắc phục những khó khăn khách quan để xây dựng tổ chức, củng cố lực lượng làm công tác này từ trung ương đến địa phương, nhưng vẫn còn có rất nhiều hạn chế, cần phải được nghiên cứu chỉ đạo để hoàn thiện và nâng cao chất lượng một cách cơ bản.

Trên cơ sở phân tích, tổng hợp tình hình thực tiễn hơn mười năm qua, các tác giả đề tài đã khái quát thành một số mô hình phối hợp trong việc giáo dục pháp luật và chỉ rõ những ưu nhược điểm của mỗi mô hình.

Ở trung ương việc tổ chức phối hợp giáo dục pháp luật được thực hiện chủ yếu bằng hai hình thức:

- Phối hợp đa phương (nhiều ngành, đoàn thể) trên cơ sở chỉ thị, kế hoạch giáo dục về một văn bản pháp luật mới hay một đợt sinh hoạt chính trị pháp lý tập trung. Hình thức phối hợp này có ưu điểm là dựa trên một kế hoạch với nội dung, biện pháp chỉ đạo tập trung; huy động được sức mạnh khả năng của nhiều ngành, nhiều cấp thực hiện trong một thời gian nhất định; các điều kiện thực hiện như ngân sách, phương tiện kỹ thuật được đảm bảo. Tuy nhiên, hình thức phối hợp này mang tính thời vụ, xong đợt là kết thúc thường không có theo dõi, đôn đốc, kiểm tra tổng kết, đánh giá sau đó. Xét về tính hệ thống của việc truyền tải tri thức trong giáo dục chưa đảm bảo nên độ bền vững về tri thức và lòng tin ở đối tượng giáo dục còn bị hạn chế.

- Phối hợp 2, 3 bên trên cơ sở các Nghị quyết liên tịch, kế hoạch, thông tư liên bộ, ngành, đoàn thể. Ưu điểm của hình thức phối hợp này là sự phối hợp chỉ đạo được duy trì thường xuyên, toàn diện, nội dung, hình thức giáo dục được lựa chọn, điều chỉnh qua từng giai đoạn nên sát với đối tượng giáo dục; tính hệ thống của giáo dục được đảm bảo; trách nhiệm của mỗi bên phối hợp rõ ràng… Tuy nhiên, do lực lượng cán bộ chưa đủ về số lượng và đảm bảo về chất lượng nên việc thực hiện phối hợp trên thực tế có nơi, có lúc thiếu liên tục, kém hiệu quả.

Ở địa phương các hình thức phối hợp phong phú và đa dạng hơn. Qua thực tiễn, những người nghiên cứu đã tổng kết và khái quát thành một số mô hình sau:

- Thành lập và duy trì hội đồng phối hợp pháp luật thông thường do một lãnh đạo Ủy ban nhân dân làm chủ tịch nhằm chỉ đạo theo kế hoạch thống nhất, tập trung hoạt động giáo dục pháp luật ở địa phương.

- Phối hợp 2, 3 bên trên cơ sở ban hành và thực hiện các Nghị quyết liên tịch, kế hoạch, thông tư liên ngành.

- Thành lập ban chỉ đạo giáo dục pháp luật ở các cấp khi có các đợt sinh hoạt chính trị - pháp lý quan trọng như tuyên truyền Hiến pháp, các Bộ luật…

- Ban hành quy chế phối hợp giáo dục pháp luật. Chất lượng hiệu quả của giáo dục pháp luật phụ thuộc rất nhiều vào hiệu quả của các mô hình tổ chức phối hợp, vì đó, là Bộ Tổng chỉ huy của toàn bộ hoạt động giáo dục pháp luật. Các mô hình phối hợp có thể tồn tại và hoàn thiện hay không lại phụ thuộc vào một số điều kiện đảm bảo cơ bản. Các điều kiện đó là:

+ Phải tạo ra các cơ sở pháp lý cho việc tổ chức phối hợp giáo dục pháp luật. Điều kiện này bao gồm các văn bản quy phạm pháp luật quy định nhiệm vụ của các cơ quan nhà nước trong hoạt động giáo dục pháp luật và cả các văn bản chỉ đạo mục tiêu, nội dung, trách nhiệm, nguyên tắc phối hợp giáo dục pháp luật trong từng thời kỳ.

+ Phải ổn định tổ chức, ổn định cán bộ và có quy hoạch, kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ nghiên cứu, chỉ đạo ở các cơ quan, đoàn thể. Đây là điều kiện có tính quyết định trong việc tổ chức, chỉ đạo phối hợp giáo dục pháp luật.

+ Phải đảm bảo các điều kiện kinh phí, cơ sở vật chất cho công tác giáo dục pháp luật ở từng cấp, từng ngành.

+ Phải tạo ra một cơ chế kiểm tra, giám sát của nhân dân và các cơ quan nhà nước, đoàn thể với việc thực hiện các chương trình giáo dục pháp luật.

Để đẩy mạnh và tăng cường công tác giáo dục pháp luật trong những năm tới, Ban chủ nhiệm đề tài đã đề xuất 3 kiến nghị có tính cấp bách trước mắt và có khả năng thực thi sau đây:

- Một là, Quốc hội, Chính phủ, Hội đồng nhân dân và Ủy ban nhân dân các cấp cần đưa các mục tiêu giáo dục pháp luật vào chương trinh, kế hoạch công tác hàng năm và giành một khoản ngân sách riêng cho hoạt động giáo dục pháp luật. Bộ Tài chính, Ủy ban Kế hoạch Nhà nước phân bố ngân sách giáo dục pháp luật cho các ngành, các cấp theo các chương trình nội dung đã được duyệt.

Cuối năm và định kỳ tiến hành việc kiểm tra, đánh giá hiệu quả thực hiện chương trình và sử dụng ngân sách cho giáo dục pháp luật.

- Hai là, trên cơ sở các chương trình chung, các ngành các cấp phối hợp xây dựng kế hoạch cụ thể, vừa giải quyết những nội dung cụ thể, trước mắt, vừa giải quyết từng bước những nhiệm vụ cơ bản, lâu dài: xây dựng lực lượng, đào tạo bồi dưỡng, nghiên cứu ứng dụng trong lĩnh vực giáo dục pháp luật.

- Ba là, sớm hình thành một cơ chế phối hợp chỉ đạo linh hoạt từ trung ương trong giáo dục pháp luật.

Trong cơ chế đó, trừ những chương trình mà Quốc hội giao cho các cơ quan của Quốc hội đảm nhiệm, các chương trình giáo dục pháp luật của Chính phủ do trực tiếp Thu tướng (hoặc Phó Thủ tướng) phụ trách với cơ quan tham mưu thường trực là Bộ Tư pháp. Nguồn kinh phí do ngân sách Nhà nước cấp cũng tập trung vào đầu mối này, trừ những chương trình giáo dục pháp luật theo chuyên đề gắn với chương trình xây dựng luật do các cơ quan khác chủ trì (ví dụ Luật Đất đai do Tổng cục Quản lý ruộng đất, Luật Môi trường do Bộ Khoa học, Công nghệ và Môi trường chủ trì soạn thảo…).

IV. MỘT SỐ ĐIỂM MỚI VÀ KHẢ NĂNG ỨNG DỤNG KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI

1. Một số điểm mới của đề tài

a. Lần đầu tiên trong thực tiễn giáo dục pháp luật ở nước ta, những vấn đề lý luận cơ bản, chung về giáo dục pháp luật mới có dịp nghiên cứu và bàn luận để thống nhất các quan niệm với tính cách là các phạm trù khoa học. Các ý kiến khác nhau về: giáo dục pháp luật là gì; giáo dục pháp luật có những mục đích gì cần phải đạt được; nội dung của giáo dục pháp luật quan niệm thế nào cho đúng; các hình thức, phương tiện, phương pháp giáo dục pháp luật có những đặc trưng gì; khách thể và đối tượng giáo dục khác nhau như thế nào; các tiêu chí xác định hiệu quả của giáo dục pháp luật… đã được phân tích, lập luận khoa học. Từ đó, hình thành một hệ thống các quan niệm lý luận thống nhất về những phạm trù nói trên. Các phạm trù lý luận đó có ý nghĩa chỉ đạo hoạt động thực tiễn giáo dục pháp luật.

b. Trên cơ sở chính xác hoá và thống nhất các quan niệm về các phạm trù lý luận cơ bản của khoa học giáo dục pháp luật qua các hình thức cổ truyền mà các dạng giáo dục khác nhau thường sử dụng. Đề tài đã phát hiện và kiến giải những nét đặc trưng của giáo dục pháp luật trong việc sử dụng các phương tiện thông tin đại chúng, trong dạy và học pháp luật và trong hoạt động xét xử của Toà án. Đề tài đã có luận giải hợp lý khi đưa ra kết luận rằng giáo dục pháp luật vừa phải “hút” vào trong mình nó những hình thức, phương tiện và phương pháp giáo dục nói chung vừa phải tìm kiếm và phát huy những nét đặc thù riêng có để nâng cao hiệu quả của hoạt động giáo dục pháp luật.

c. Lần đầu tiên thực trạng của hoạt động giáo dục pháp luật ở nước ta trong những năm qua được phân tích đánh giá dựa trên các yếu tố cơ bản tạo nên quá trình giáo dục pháp luật. Những gì đạt được và chưa đạt được của hoạt động giáo dục pháp luật đều được lần lượt phân tích, đánh giá trên các phương diện: nhận thức của chủ thể và đối tượng giáo dục pháp luật, trình độ đạt được của các mục đích, xác định nội dung giáo dục pháp luật, sử dụng các hình thức và phương tiện giáo dục, đến cả việc tổ chức thực hiện trên thực tế. Cũng theo phương pháp đó, thực trạng giáo dục pháp luật trên các lĩnh vực: giáo dục pháp luật qua các phương tiện thông tin đại chúng, dạy và học pháp luật trong các trường phổ thông, định hướng giáo dục pháp luật qua hoạt động xét xử của Tòa án đều được phân tích đánh giá một cách sâu sắc, xác thực. Với việc đánh giá thực trạng giáo dục pháp luật trong các mối quan hệ giữa các yếu tố tạo nên chính mình, đã góp phần hình thành các phương hướng và giải pháp đổi mới và tăng cường hiệu quả của hoạt động giáo dục pháp luật có tính xác thực.

d) Giáo dục pháp luật đòi hỏi sự tác động định hướng, đồng bộ của cả một hệ thống các chủ thể, vừa trực tiếp vừa gián tiếp bao gồm cả các tổ chức Đảng, tổ chức xã hội, các cơ quan nhà nước, các tổ chức kinh tế… Khi đề cập đến vấn đề giáo dục pháp luật, trong tư duy lý luận cũng như trong thực tiễn thường tập trung đến các chủ thể trực tiếp mà xem thường hoặc ít chú ý đến các chủ thể “gián tiếp” tác động đến quá trình giáo dục pháp luật. Vấn đề này đã được đề tài giành sự chú ý nghiên cứu một cách nghiêm túc.

đ. Hệ thống các cơ quan lãnh đạo, chỉ đạo giáo dục pháp luật bao gồm các cơ quan Đảng, lãnh đạo quản lý của các cơ quan nhà nước ở trung ương, các tổ chức đoàn thể quần chúng, mặc dầu với tư cách là các chủ thể gián tiếp của giáo dục pháp luật, nhưng có vị trí và vai trò đặc biệt quan trọng trong quá trình đó. Trên cơ sở phân tích mối quan hệ phối hợp, lãnh đạo giữa các chủ thể của hệ thống này theo chiều dọc cũng như theo chiều ngang, đề tài đã khái quát thành các mô hình phối hợp trong hoạt động giáo dục pháp luật, chỉ rõ ưu, nhược điểm của mỗi mô hình và đề xuất các kiến nghị nhằm tăng cường hiệu quả của các mô hình phối hợp.

2. Khả năng ứng dụng các kết quả nghiên cứu

Do những điểm mới đạt được nêu trên, kết quả nghiên cứu có thể được sử dụng để biên soạn thành tập tài liệu về giáo dục pháp luật trong điều kiện đổi mới, với mục đích hướng dẫn, chỉ đạo nhận thức lý luận khoa học và tổ chức thực tiễn hoạt động giáo dục pháp luật. Các phương hướng, giải pháp và kiến nghị có khả năng thực thi,với tư cách là chủ thể tổ chức, chỉ đạo quản lý hoạt động giáo dục pháp luật trong cả nước. Bộ Tư pháp có thể sử dụng để thực hiện chức năng và nhiệm vụ của mình.

Công trình nghiên cứu này có thể dùng làm tài liệu tham khảo cho việc nghiên cứu giảng dạy và học tập ở các trường cũng như những người hoạt động thực tiễn trên lĩnh vực tổ chức thực hiện pháp luật.

Đề tài - Đề án

Luận án - luận văn

Đặc san thông tin KHPL

Tài liệu hội thảo khoa học

Bài trích tạp chí

Sách

Tài liệu xem nhiều nhất

CƠ SỞ DỮ LIỆU TƯ LIỆU TÀI LIỆU KHOA HỌC PHÁP LÝ