Bồi thường thiệt hại do bị bắt giữ, xét xử oan sai ở Việt nam và một số nước trên thế giới

Trong những năm gần đây, các cơ quan tư pháp đã có nhiều chuyển biến tích cực trong hoạt động điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án, góp phần giữ vững an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội, bảo vệ pháp luật và các quyền, lợi ích hợp pháp của công dân, phục vụ tích cực cho công cuộc đổi mới toàn diện của đất nước. Trong quá trình tiến hành các hoạt động tố tụng này, do tính phức tạp của vụ án hình sự, do những điều kiện khách quan hoặc do hạn chế về trình độ nghiệp vụ chuyên môn, kinh nghiệm nghề nghiệp nên trong số các quyết định của cơ quan tiến hành tố tụng không tránh khỏi những sai sót mặc dù đã qua sự kiểm tra, giám sát chặt chẽ của các cơ quan có thẩm quyền. Bên cạnh đó tình trạng hình sự hoá các quan hệ dân sự - kinh tế trong hoạt động thực tiễn đã dẫn đến tình trạng xử lý oan, sai trong quá trình điều tra, bắt, giam giữ, truy tố, xét xử các vụ án hình sự ở nhiều địa phương. Tình trạng người bị oan, sai khiếu kiện yêu cầu bồi thường thiệt hại và phục hồi danh dự đang có xu hướng gia tăng. Trong khi đó, công tác giải quyết việc bồi thường thiệt hại cho người bị oan, sai còn nhiều bất cập, chưa đáp ứng được những đòi hỏi, yêu cầu chính đáng của người dân. Nghị quyết Hội nghị lần thứ 8 Ban Chấp hành Trung ương Đảng khoá VII về đổi mới tổ chức và hoạt động của các cơ quan tư pháp đã khẳng định yêu cầu: "Đối với việc bắt giữ, xét xử oan sai cần truy cứu trách nhiệm của những người ra lệnh và người thừa hành, đồng thời minh oan công khai, thoả đáng đối với người bị bắt giữ, xét xử oan sai, đảm bảo quyền công dân đúng pháp luật". Đại hội Đảng IX một lần nữa khẳng định chủ trương cần "cải cách tổ chức, nâng cao chất lượng hoạt động của các cơ quan tư pháp, nâng cao tinh thần trách nhiệm của cơ quan và cán bộ tư pháp trong công tác điều tra, bắt, giam, giữ, truy tố, xét xử, thi hành án, không để xảy ra những trường hợp oan, sai".

Với mong muốn góp phần xây dựng các luận cứ khoa học cho việc thể chế hoá các nghị quyết của Đảng, đáp ứng đòi hỏi cấp bách của thực tiễn trong lĩnh vực này, Viện Nghiên cứu khoa học pháp lí giao cho Trung tâm nghiên cứu Pháp luật quốc tế và Luật so sánh triển khai đề tài: ”Nghiên cứu so sánh pháp luật của Việt Nam và một số nước về việc bồi thường thiệt hại đối với các trường hợp bị oan sai do các cơ quan tiến hành tố tụng gây ra”.

Bằng phương pháp nghiên cứu của Luật so sánh, nhóm nghiên cứu làm rõ các luận cứ khoa học cho việc xây dựng và hoàn chỉnh một bước chế định của Việt Nam về bồi thường thiệt hại đối với các trường hợp bị oan sai do các cơ quan tiến hành tố tụng gây ra. Tuy nhiên, việc nghiên cứu của đề tài chỉ dừng ở nghiên cứu về bồi thường thiệt hại đối với các trường hợp do bị oan sai chỉ trong tố tụng hình sự, chưa mở rộng ra các tố tụng dân sự, lao động, hành chính. Xuất phát từ cách phân loại truyền thống của Luật so sánh, Đề tài lựa chọn nghiên cứu một số nước đại diện cho hai truyền thống pháp luật lớn trên thế giới (Luật dân sự - Civil Law và Luật án lệ - Common Law); đại diện cho các nước phát triển và các nước đang phát triển, đại diện cho châu lục và cho các nước có điều kiện kinh tế, chính trị, xã hội, pháp luật tương đồng với Việt Nam. Các nước đó gồm: Trung Quốc, Nga, Nhật Bản, Pháp, Hoa Kì và Úc.

I. THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VIỆT NAM VỀ BỒI THƯỜNG THIỆT HẠI ĐỐI VỚI NHỮNG TRƯỜNG HỢP BỊ OAN SAI DO CƠ QUAN TIẾN HÀNH TỐ TỤNG GÂY RA

1. Vài nét về thực tiễn bồi thường thiệt hại đối với các trường hợp oan sai do các cơ quan tiến hành tố tụng gây ra

Theo số liệu báo cáo chính thức của các cơ quan tư pháp, tình trạng xử lí oan sai trong hoạt động tố tụng hình sự đang là vấn đề rất bức xúc và đáng lo ngại. Tại giai đoạn điều tra, trong 4 tháng đầu năm 1999, Công an T.P Hồ Chí Minh đã đình chỉ điều tra 16 trường hợp vì không phạm tội, trong đó có 2 trường hợp bị tạm giam tới 1 năm. Tại giai đoạn xét xử, trong quí 4/1999 và 9 tháng đầu năm 2000, qua xét xử phúc thẩm, giám đốc thẩm, toà án nhân dân các cấp đã tuyên 73 bị cáo không có tội⁽^{^[1]}⁾. Mặc dù pháp luật chưa qui định rõ khái niệm oan sai và chưa phân loại oan sai trong tố tụng hình sự nhưng qua thực tế có thể liệt kê một số loại oan sai chính sau:

- Công dân bị khởi tố, tạm giam, tạm giữ nhưng sau đó cơ quan tiến hành tố tụng ra quyết định đình chỉ điều tra vụ án, trả tự do vì đã hết thời hạn tạm giam, tạm giữ mà không chứng minh được người đó đã thực hiện tội phạm hoặc người đó chưa đủ tuổi chịu trách nhiệm hình sự hoặc chứng minh được hành vi của người đó không cấu thành tội phạm mà chỉ bị xử lý hành chính hoặc dân sự…

- Công dân bị áp dụng các biện pháp ngăn chặn, khám xét, thu giữ, tạm giữ, tạm giam, kê biên tài sản thiếu căn cứ dẫn đến thiệt hại về vật chất và tinh thần.

- Công dân đã bị tạm giam nhiều hơn, lâu hơn hình phạt tù do toà án tuyên.

- Công dân đã bị truy tố ra toà nhưng toà án tuyên bị cáo không có tội hoặc bản án kết tội của toà án cấp dưới bị toà án cấp trên hủy, tuyên bố bị cáo không có tội.

- Công dân bị truy tố và bị xét xử, kết án theo một tội danh nặng hơn so với tội danh trên thực tế đã phạm và bản án đó được toà án cấp trên sửa theo hướng nhẹ hơn.

Trong khi đó, thực tế công tác giải quyết bồi thường thiệt hại cho các trường hợp bị oan, sai do các cơ quan tiến hành tố tụng gây ra còn nhiều bất cập, không theo một cơ chế thống nhất, chưa đáp ứng kịp thời những đòi hỏi chính đáng của người dân khi mà tài sản, uy tín, danh dự, các quyền và lợi ích hợp pháp khác, thậm chí cả tính mạng của họ bị xâm phạm. Việc bồi thường trong các vụ oan sai phần lớn phụ thuộc vào sự "tự nguyện" của các cơ quan tố tụng hoặc của chính quyền địa phương.

2. Các quy định pháp luật hiện hành về bồi thường thiệt hại đối với các trường hợp oan sai do các cơ quan tiến hành tố tụng gây ra

2.1. Các văn bản hiện hành

Hiến pháp 1992 khẳng định “Người bị bắt, bị giam giữ, bị truy tố, xét xử trái pháp luật có quyền được bồi thường thiệt hại về vật chất và phục hồi danh dự“ (Điều 72). Như vậy, Hiến pháp đã xác định: a/ Căn cứ để được bồi thường là tính trái pháp luật của các quyết định/hành vi bắt, giam giữ, truy tố và xét xử của các cơ quan tiến hành tố tụng hình sự; b/ Phạm vi bồi thường: thiệt hại về vật chất phải được bồi thường, danh dự bị tổn hại phải được phục hồi.

Bộ luật Tố tụng hình sự có quy định về vấn đề này tại Điều 24 nhưng rất chung chung, hoàn toàn chưa rõ nội hàm của khái niệm “Làm oan" cũng như chưa rõ nguyên tắc phân định trách nhiệm giữa cơ quan và cá nhân tiến hành tố tụng, giữa các cơ quan tiến hành tố tụng cùng làm oan cho người dân.

Điều 624 Bộ luật dân sự phân định, về nguyên tắc, trách nhiệm của cơ quan và cá nhân có thẩm quyền tiến hành tố tụng trong việc bồi thường thiệt hại (cơ quan điều tra, viện kiểm sát, toà án và cơ quan thi hành án) đồng thời khẳng định trình tự hai bước: cơ quan bồi thường cho người dân và cá nhân bồi hoàn lại cho cơ quan. Lỗi là căn cứ xác định trách nhiệm bồi hoàn của cá nhân có thẩm quyền đã gây thiệt hại khi thực hiện nhiệm vụ.

Nghị định số 47-CP ngày 3/5/1997 về việc giải quyết bồi thường thiệt hại do công chức, viên chức nhà nước, người có thẩm quyền của cơ quan tiến hành tố tụng gây ra (từ đây viết tắt là NĐ-47) là văn bản hướng dẫn thi hành Điều 623 (bồi thường thiệt hại do công chức, viên chức nhà nước gây ra) và Điều 624 của Bộ luật dân sự như đã nêu ở trên. Để cụ thể hoá một số nội dung của Nghị định số 47-CP, Ban tổ chức cán bộ Chính phủ ban hành Thông tư số 54/1998-TT-TCCP ngày 4/6/1998 (từ đây viết tắt là TT 54). Nội dung chính của NĐ 47 và TT 54 là cụ thể hoá trình tự, thủ tục giải quyết hai bước: bồi thường thiệt hại và hoàn trả.

Thông tư số 38/1998/TT-BTC của Bộ Tài chính ngày 30/3/1998 hướng dẫn việc lập dự toán, sử dụng và quyết toán ngân sách nhà nước cho bồi thường thiệt hại do công chức, viên chức nhà nước, người có thẩm quyền của cơ quan tiến hành tố tụng gây ra.

2.2. Những bất cập trong pháp luật hiện hành của Việt Nam về bồi thường thiệt hại đối với trường hợp oan sai do các cơ quan tố tụng gây ra

- Chưa có một văn bản riêng, có hiệu lực pháp luật cao qui định toàn diện các vấn đề có tính đặc thù của việc bồi thường đối với trường hợp oan sai do các cơ quan tố tụng gây ra;

- Chưa có qui định cụ thể về các loại oan, sai trong tố tụng hình sự; căn cứ để xác định một người bị oan, sai; phạm vi oan sai phải được bồi thường thiệt hại; căn cứ xác định mức độ thiệt hại và mức bồi thường đối với từng loại oan sai;

- Các qui định về trình tự, thủ tục bồi thường thiệt hại và hoàn trả bồi thường có những mâu thuẫn, không rõ ràng và chưa hợp lí (giữa qui trình giải quyết theo thoả thuận với người bị thiệt hại và qui trình do Hội đồng giải quyết bồi thường thiệt hại thực hiện; Thủ trưởng cơ quan có trách nhiệm bồi thường lại là người có thẩm quyền quyết định mức bồi thường...).

- Các qui định hiện hành hoàn toàn chưa giải quyết được các vấn đề đặc thù của việc giải quyết bồi thường thiệt hại đối với trường hợp oan sai trong hoạt động tố tụng hình sự, đặc biệt là những khó khăn, vướng mắc trong việc xác định trách nhiệm (độc lập và liên đới) của các cơ quan tiến hành các bước, các giai đoạn tố tụng vốn có mối liên hệ rất mật thiết với nhau. Cho đến nay vẫn chưa có văn bản nào hướng dẫn về vấn đề này.

- Các qui định về lập dự toán, sử dụng và quyết toán ngân sách nhà nước tuy có ưu điểm là đơn giản, tập trung một đầu mối ở cơ quan tài chính địa phương nhưng trên thực tế lại không phù hợp với cơ chế quản lí kinh phí theo ngành dọc hiện nay của cả 3 cơ quan tiến hành tố tụng là công an, kiểm sát và toà án.

II. NGHIÊN CỨU SO SÁNH PHÁP LUẬT MỘT SỐ NƯỚC VỀ BỒI THƯỜNG THIỆT HẠI OAN SAI DO CƠ QUAN TIẾN HÀNH TỐ TỤNG GÂY RA

1. Nguồn luật

- Đa số các nước được nghiên cứu đều ban hành văn bản luật để quy định về vấn đề bồi thường thiệt hại đối với các trường hợp bị oan sai do các cơ quan tiến hành tố tụng gây ra, trừ Hoa Kỳ là nước đại diện tiêu biểu của truyền thống luật án lệ và Nga chưa cụ thể hoá những nguyên tắc Hiến định của mình thành những quy định pháp luật cụ thể.

2. Khái niệm oan sai được bồi thường thiệt hại trong tố tụng hình sự

Tại Trung Quốc, quan niệm về oan sai được hiểu là do các cơ quan tiến hành tố tụng đã: nhận định sai sự thật; áp dụng sai pháp luật; vi phạm trình tự thủ tục tố tụng mà pháp luật quy định.

Với quan niệm như vậy Điều 15 Luật Nhà nước bồi thường thiệt hại quy định các trường hợp oan mà người bị thiệt hại có quyền đòi bồi thường bao gồm: 1. Bắt giữ sai đối với những người bị tình nghi phạm tội nhưng chưa có dấu hiệu thực tế hoặc chưa có những chứng cứ thực tế là phạm tội; 2. Giam giữ sai đối với những người chưa thực sự phạm tội; 3. Xét xử lại theo trình tự kiểm tra, giám sát xét xử là vô tội, nhưng đã chấp hành hình phạt đã tuyên. Ngoài ra, Luật cũng quy định các trường hợp phải bồi thường do vi phạm pháp luật tố tụng dẫn đến thiệt hại cho công dân, không kể là họ có bị oan sai hay không, gồm: 1. Có các hành vi bạo lực như bức cung, đánh đập hoặc sai người khác dùng các hành vi bạo lực như đánh đập dẫn đến công dân bị thương tích hoặc tử vong; 2. Sử dụng vũ khí, dụng cụ trái pháp luật dẫn đến công dân bị thương tích hoặc tử vong.

Cộng hòa Liên bang Nga chưa có quy định về khái niệm oan sai trong pháp luật. Tuy nhiên, qua các quy định của Bộ luật Hình sự có thể hình dung những hành vi có thể dẫn đến oan sai là: người có thẩm quyền truy cứu trách nhiệm hình sự người rõ ràng không có tội; kiểm sát viên hay người tiến hành điều tra sơ bộ miễn truy cứu trách nhiệm hình sự trái pháp luật đối với người bị tình nghi phạm tội hoặc người bị tố cáo là đã phạm tội; hành vi giữ người trái pháp luật; người tiến hành điều tra sơ bộ ép buộc người bị tình nghi, bị can, người bị hại, người làm chứng đưa ra lời khai không đúng sự thật hoặc người giám định đưa ra kết luận giám định sai bằng thủ đoạn đe dọa hoặc các hành vi trái pháp luật khác; những hành vi bất hợp pháp đối với tài sản kê biên, tạm giữ hoặc tịch thu...

Tại Cộng hoà Pháp theo quy định tại Điều 1 Luật về bồi thường thiệt hại do tạm giữ, tạm giam oan sai và Điều 1 Luật về Trình tự xét lại bản án hình sự do oan sai có thể thấy rằng đối tượng được bồi thường thiệt hại theo pháp luật của Pháp cũng chỉ là những người vô tội mà không có đối tượng bị giam giữ, kết án sai.

Hoa Kỳ là nước theo thuyết "miễn trừ quốc gia" trong lĩnh vực bồi thường thiệt hại do oan sai. Tuy nhiên, Luật liên bang về khiếu kiện yêu cầu bồi thường của Hoa Kỳ cũng đề ra một nguyên tắc là trong trường hợp những người tiến hành tố tụng thực hiện các hành vi giết người, sử dụng bạo lực, bắt hoặc giam giữ trái pháp luật, truy tố thiếu căn cứ với ác ý, lạm dụng thủ tục, phỉ báng, gian dối, khai man, lừa gạt, can thiệp vào thoả thuận hợp đồng, tức là trong các trường hợp sự vi phạm pháp luật của người tiến hành tố tụng quá lộ liễu và gây hậu quả nghiêm trọng, thì Nhà nước sẽ chịu trách nhiệm bồi thường. Là nước theo truyền thống luật án lệ nên Hoa Kỳ không có quy định pháp luật phân biệt giữa oan và sai mà Toà án chỉ căn cứ vào những tình tiết cụ thể để giải quyết vấn đề bồi thường.

Nhật Bản quy định tại Điều 1 Luật bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự của Nhật Bản năm 1959 về điều kiện để được bồi thường thiệt hại như sau:

- Người được tòa án tuyên vô tội bằng một quyết định theo thủ tục sơ thẩm, phúc thẩm hay thủ tục kháng án đặc biệt mà trước đó đã bị bắt, tạm giam.

- Người nào được tòa phúc thẩm công nhận là vô tội mà trước đó đã chấp hành hình phạt của bản án sơ thẩm hoặc đã bị giam giữ.

Điều 2 Các quy định về bồi thường thiệt hại cho người bị tình nghi của Nhật xác định điều kiện được bồi thường thiệt hại trong giai đoạn điều tra: "trong các trường hợp chưa tiến hành khởi tố vụ án đối với người bị bắt hoặc bị giam giữ vì bị tình nghi, nếu chứng minh được rằng người đó không phạm tội thì Uỷ viên công tố phải bồi thường thiệt hại cho việc bắt hoặc giam giữ này".

3. Căn cứ pháp lý xác định oan sai

Nhìn chung, các nước đều quy định căn cứ để xác định oan, sai là một phán quyết của tòa án. Đây có thể là một phán quyết sơ thẩm hoặc phúc thẩm. Tuy nhiên, một vài nước lại chỉ nhấn mạnh việc bồi thường oan sai sau khi tuyên vô tội (huỷ bỏ bản án kết tội) (Cộng hòa Pháp, Nhật Bản, Trung Quốc).

Đối với Hoa Kỳ, căn cứ để bồi thường thiệt hại do oan, sai là một phán quyết riêng của tòa án về vấn đề bồi thường. Trong trường hợp việc oan, sai được phát hiện do phúc thẩm một bản án sơ thẩm thì việc xác định mức độ thiệt hại cũng như mức độ bồi thường sẽ được tuyên trong một phán quyết khác của tòa án trên cơ sở đơn kiện của người bị thiệt hại. Tuy nhiên, thực tiễn áp dụng pháp luật ở Hoa Kỳ cho thấy thông thường, ngay trong quá trình tiến hành tố tụng, nếu các đối tượng bị oan, sai đã kiện ngay về hành vi gây oan, sai do cơ quan tiến hành tố tụng gây ra thì tòa án sẽ xét xử những hành vi này trong một vụ án độc lập.

4. Phạm vi bồi thường thiệt hại

Đa số các nước có quy định về trách nhiệm Nhà nước bồi thường thiệt hại do những người tiến hành tố tụng gây ra. Các thiệt hại bao gồm cả thiệt hại vật chất và thiệt hại tinh thần. Cộng hòa nhân dân Trung Hoa là nước có quy định chi tiết và hoàn hảo nhất về phạm vi bồi thường thiệt hại cho trường hợp bị oan sai do những người tiến hành tố tụng gây ra.

4.1. Bồi thường hình sự xâm phạm quyền nhân thân

Phạm vi bồi thường hình sự về xâm phạm quyền nhân thân được quy định ở Điều 15 Luật Nhà nước bồi thường thiệt hại Trung Quốc chỉ hạn chế ở bồi thường xâm phạm quyền tự do cá nhân và xâm phạm đến tính mạng sức khỏe. Đối với việc bồi thường xâm phạm nhân phẩm thì không bồi thường bằng tiền. Bồi thường hình sự xâm phạm quyền tự do cá nhân áp dụng cho các trường hợp sau:

- Những người trên thực tế không phải là phạm tội mà bị bắt giam.

- Những người bị tình nghi phạm tội, nhưng trên thực tế không phạm tội hoặc không có chứng cứ để chứng tỏ là phạm tội nghiêm trọng mà bị giam giữ.

Chỉ cần sau khi áp dụng trình tự tố tụng người bị tình nghi phạm tội bị bắt giam được chứng minh là vô tội thì trách nhiệm bồi thường hình sự bắt giam sai đã được cấu thành. Đây là kết quả của việc quy trách nhiệm theo nguyên tắc trách nhiệm pháp lý vô điều kiện. Người bị tình nghi phạm tội và người không bị tình nghi phạm tội bị bắt giam sai thì đều được hưởng quyền lợi như nhau. Trong trường hợp bắt giữ sai và giam giữ sai thì đều áp dụng nguyên tắc quy trách nhiệm như nhau.

- Những người được xét xử lại theo trình tự kiểm tra giám sát xét xử được tuyên là vô tội nhưng đã chấp hành hình phạt đã tuyên. Bồi thường hình sự cho trường hợp này được căn cứ vào những tổn hại thực tế.

- Cơ quan quản lý trại giam không trả tự do cho những trường hợp đã mãn hạn tù mà không có lý do chính đáng.

4.2. Bồi thường hình sự xâm phạm quyền tài sản

Theo Điều 16 Luật Nhà nước bồi thường thiệt hại Trung Quốc: “Các cơ quan thực thi chức năng điều tra, truy tố, xét xử, quản lý trại giam và cán bộ của những cơ quan này khi thực thi nhiệm vụ xâm hại đến quyền tài sản, thuộc một trong các trường hợp sau thì người bị hại có quyền được bồi thường:

- Áp dụng trái pháp luật các biện pháp tố tụng như: niêm phong, tịch thu, phong toả, thu giữ tài sản...

- Xét xử lại theo trình tự kiểm tra giám sát xét xử là vô tội nhưng đã chấp hành hình phạt tiền, tịch thu tài sản...".

Luật Nhà nước bồi thường thiệt hại còn qui định các trường hợp cơ quan tiến hành tố tụng có hành vi trái pháp luật nhưng Nhà nước không phải bồi thường thiệt hại. Đó là các trường hợp dưới đây:

- Công dân cố ý khai sai sự thật hoặc tạo chứng cứ giả để bị coi là có tội, để bị truy cứu trách nhiệm hình sự. Tuy nhiên, việc công dân nhận tội do bị cán bộ tư pháp bức cung, tra tấn lại không thuộc trường hợp Nhà nước được miễn trách nhiệm bồi thường.

- Những người bị bắt giam nhưng sau đó được miễn truy cứu trách nhiệm hình sự hoặc miễn chấp hình phạt.

- Cán bộ tư pháp gây tổn hại do phòng vệ chính đáng trong khi thực thi nhiệm vụ đấu tranh chống tội phạm.

- Hành vi xâm phạm tư pháp gây tổn hại nhưng đã xảy ra trước khi Luật nhà nước bồi thường có hiệu lực thi hành, nghĩa là trước ngày 1/1/1995. Theo giải thích của TAND tối cao thì các trường hợp này được xử lí căn cứ vào những qui định pháp luật có liên quan tại từng thời điểm tính từ 31/12/1994 trở về trước.

4.3. Bồi thường thiệt hại về tinh thần

Về lí luận, các nhà nghiên cứu pháp luật của Trung Quốc cho rằng đồng thời với việc bồi thường tự do cá nhân của người bị hại còn phải bồi thường cả thiệt hại tinh thần do tổn hại đến danh dự bằng một khoản “tiền an ủi động viên”. Hướng giải quyết này có lý nhưng vẫn chưa được các nhà lập pháp áp dụng. Tuy nhiên, nếu thiệt hại là thuần tuý về tinh thần thì hình thức bồi thường phổ biến là xin lỗi công khai. Ngoài ra, nguyên tắc chung của pháp luật Trung Quốc là những trường hợp nào chưa được pháp luật quy định thì chắc chắn không được bồi thường.

Tại Nhật Bản khoản 4 Điều 4 Luật bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự cũng quy định xem xét bồi thường cả những trường hợp thiệt hại về tinh thần. Điều 3 Luật này còn quy định về những trường hợp không được bồi thường thiệt hại. Theo quy định của điều này, có hai đối tượng không được xét bồi thường thiệt hại là:

- Người có hành vi khai báo không đúng sự thật hoặc đưa ra các chứng cứ giả mạo nhằm mục đích gây khó khăn, đánh lạc hướng việc điều tra, xét xử dẫn đến bị khởi tố, bị giam giữ, bị tuyên án.

- Người được Toà án tuyên "vô tội" đối với một hoặc một số trong những hành vi phạm tội vào cùng một thời điểm nhưng vẫn bị tuyên phạt vì các hành vi phạm tội khác.

Tại Hoa Kì do không có văn bản pháp luật quy định về vấn đề nhà nước bồi thường nên chỉ thông qua việc nghiên cứu các án lệ để nhận biết phạm vi bồi thường thiệt hại mà các toà án có thể tuyên.

Cộng hoà Pháp cũng quy định bất kỳ thiệt hại nào, dù là vật chất hay tinh thần, cũng phải được bồi thường.

5. Tiêu chí xác định mức độ thiệt hại, mức và cách thức bồi thường thiệt hại

Tại Trung Quốc Luật Nhà Nước bồi thường thiệt hại Trung Quốc đã dành riêng Chương 4 để qui định về cách tính bồi thường và tiêu chuẩn tính bồi thường. Chương này qui định một hệ tiêu chuẩn để xác định mức bồi thường cho từng loại thiệt hại từ sức khoẻ tính mạng đến tài sản mà người bị hại đã phải gánh chịu. Điều 25 Luật này quy định: “Nhà nước bồi thường chủ yếu bằng tiền”. Tuy vậy, trong thực tiễn việc bồi thường bằng tài sản cũng là một cách thức được áp dụng.

* Bồi thường do xâm phạm đến tính mạng và sức khoẻ lại được chia thành: bồi thường do bị tổn hại về thân thể, bồi thường do mất một phần hoặc toàn bộ khả năng lao động và bồi thường do tử vong. Cụ thể:

- Bồi thường do những tổn hại đến thân thể: Điều 27 khoản 1 Luật Nhà nước bồi thường thiệt hại Trung Quốc quy định: “gây tổn thương đến thân thể, phải chi trả tiền chữa bệnh và bồi thường phần thu nhập bị mất, giảm do phải nghỉ việc. Tiền bồi thường cho mỗi ngày giảm thu nhập được tính theo lương bình quân ngày của cán bộ Nhà nước của năm trước đó, mức bồi thường cao nhất không được quá 5 lần bình quân lương ngày của cán bộ Nhà nước của năm trước đó”. Mỗi khoản trên đều được quy định cụ thể trong các văn bản dẫn chiếu khác hoặc văn bản hướng dẫn thi hành.

- Bồi thường do mất một phần hoặc toàn bộ khả năng lao động: Điều 27 khoản 2 Luật Nhà nước bồi thường thiệt hại Trung Quốc quy định: nếu gây mất một phần hoặc toàn bộ khả năng lao động thì phải trả tiền chữa bệnh và tiền bồi thường tàn tật. Tiền bồi thường do mất một phần khả năng lao động tối đa không quá 10 lần lương bình quân của cán bộ Nhà nước của năm trước đó; tiền bồi thường do mất toàn bộ khả năng lao động tối đa không quá 20 lần lương bình quân của cán bộ Nhà nước của năm trước đó. Đối với trường hợp mất toàn bộ khả năng lao động phải bồi thường sinh hoạt phí cho người không có khả năng lao động mà người bị hại phải nuôi dưỡng. Luật quy định cụ thể việc bồi thường tiền chữa bệnh, tiền bồi thường tàn tật và bồi thường sinh hoạt phí cho người bị hại gián tiếp.

- Bồi thường do việc gây chết người: Điều 27 khoản 3 Luật Nhà nước bồi thường thiệt hại Trung Quốc quy định: “Nếu gây chết người thì phải bồi thường tiền gây chết người, tiền tang lễ, tổng số tiền bằng 20 lần lương bình quân Nhà nước trả cho cán bộ nhân viên vào năm trước đó. Nếu người chết khi còn sống phải có nghĩa vụ nuôi dưỡng người không có khả năng lao động thì phải bồi thường sinh hoạt phí cho người không có khả năng lao động đó”. Luật quy định cụ thể tiền bồi thường do gây chết người và tiền tang lễ và bồi thường sinh hoạt phí cho người bị hại gián tiếp.

* Bồi thường do xâm phạm quyền tự do cá nhân

Điều 26 Luật Nhà nước bồi thường thiệt hại Trung Quốc quy định: tiêu chuẩn bồi thường xâm hại tự do cá nhân do hành vi xâm phạm quyền tư pháp được tính theo số ngày bị mất tự do, mức bồi thường mỗi ngày bằng lương bình quân ngày của cán bộ Nhà nước năm trước đó.

Về vấn đề giải quyết việc xâm hại tự do cá nhân đồng thời gây tổn hại đến danh dự của người bị hại, một số học giả cho rằng đồng thời với việc bồi thường tự do cá nhân của người bị hại còn phải bồi thường cả thiệt hại tinh thần do tổn hại đến danh dự, tức là bồi thường “tiền an ủi động viên”. Hướng giải quyết này có lý nhưng vẫn chưa được các nhà lập pháp áp dụng. Luật Nhà nước bồi thường thiệt hại Trung Quốc quy định, khi xảy ra tình trạng này, sau khi xác định trách nhiệm bồi thường thiệt hại, không phải bồi thường “tiền an ủi”, mà phải khôi phục lại danh dự, phải xin lỗi người bị hại bằng các hình thức phù hợp.

Cũng tương tự như pháp luật Trung Quốc, pháp luật của Pháp cũng qui định các tiêu chí để xác định thiệt hại là thiệt hại thực tế và lấy đó làm căn cứ để tính bồi thường. Khoản bồi thường này tương ứng với những thiệt hại vật chất mà việc kết tội sai đã gây ra. Cách thức bồi thường về tinh thần danh dự cho người bị hại được quy định tại Điều 6 khoản 8 Luật về xét lại các bản án hình sự oan sai của Pháp. Nếu người đệ đơn yêu cầu thì quyết định của Toà Phá án về việc xét lại bản án công nhận sự vô tội của người này sẽ được niêm yết tại thành phố nơi quyết định kết án đã được công bố, tại địa phương nơi xảy ra vụ án và tại nơi thường trú của những người đệ đơn, tại nơi sinh và nơi ở cuối cùng của người đã bị kết án sai nếu như người ấy đã chết; đồng thời văn bản của quyết định cũng được công bố toàn văn trong Công báo và trong 5 tờ báo khác do toà chọn. Mọi chi phí trên do Nhà nước chịu. Trong trường hợp những người không thuộc các đối tượng trên cũng có quyền lợi bị xâm hại đứng ra yêu cầu bồi thường thì khoản bồi thường được xét chỉ bao gồm những thiệt hại vật chất mà bản án sai đã gây ra cho chính người đó.

Tại Nhật Bản Luật Bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự cũng qui định cụ thể mức bồi thường thiệt hại tại Điều 4. Tuy nhiên, luật này lại ấn định mức bồi thường tối đa cho từng loại oan sai cụ thể là từ 1000 đến 9400 yên/ngày đối với việc bồi thường do bị bắt hoặc giam giữ oan sai, 25 triệu yên cho trường hợp tử hình sai (tài sản của người đã bị tử hình sẽ được bồi thường theo quy định chung). Đối với những trường hợp đã áp dụng các biện pháp phạt tiền hoặc tịch thu tài sản, người bị hại sẽ được bồi thường tương đương được với khoản tiền đã bị phạt hoặc tương đương với thời giá của số tài sản đã bị tịch thu và thanh lý cộng thêm 5% cho mỗi năm kể từ thời gian áp dụng hình phạt tới thời gian thực hiện bồi thường.

Nếu luật pháp các nước Trung Quốc, Nhật Bản, Pháp lấy thiệt hại thực tế của người bị hại làm căn cứ xác định mức bồi thường thiệt hại thì số tiền bồi thường thiệt hại ở Hoa Kỳ thường cao hơn nhiều so với thiệt hại thực tế. Ví dụ một người bị mất 20% sức lao động thì số tiền có thể xét được bồi thường sẽ được tính như sau: toàn bộ chi phí cho việc chữa bệnh (thường tính theo giá của công ty bảo hiểm), 20% thu nhập bình thường của người đó từ thời điểm bị' mất sức lao động cho tới tuổi về hưu, có tính đến các thời điểm được nâng lương đối với một người lao động bình thường, tính cả đến trượt giá, lạm phát,... các mất mát về tinh thần có liên quan; và toàn bộ số chi phí thực tế đó có thể được nhân lên nhiều lần để "cảnh cáo" cơ quan/ người vi phạm. Tuy nhiên, cách tính trên mới chỉ mang tính định tính, về mặt định lượng, Hoa kỳ không có quy định cụ thể nào. Điều này làm cho số tiền bồi thường trong mỗi vụ án gần như hoàn toàn không giống nhau, nhất là các vụ án yêu cầu bồi thường thiệt hại về tinh thần.

Theo quy định pháp luật của Australia, khi tính toán khoản bồi thường thì Dự thẩm viên sẽ căn cứ vào sự thiệt hại về vật chất và tinh thần. Về vật chất thì phải tính xem số tiền cụ thể nạn nhân có quyền được hưởng là bao nhiêu như thiệt hại về tài sản theo trách nhiệm trong vụ án dân sự, thu nhập bị mất trong thời gian phải gánh chịu những hậu quả như bị thương phải vào viện, viện phí, không có thu nhập trong thời gian đó,... và cả những tổn hại về mặt tinh thần, danh dự. Tổng mức thiệt hại được bồi thường không quá 50.000AUD. Mức tối đa này áp dụng cho cả 3 loại này: người bị tổn hại về thể xác, tinh thần; người có tài sản bị thu giữ, tiêu huỷ; người bị chết.

Tại Thụy Điển, cơ sở để tính bồi thường là thu nhập hàng ngày, tiền lương tháng, lợi nhuận từ hoạt động kinh doanh và các khoản chi phí khác như chi phí cho việc trông nom nuôi dạy con cái, các khoản viện phí,...). Việc bồi thường danh dự không đặt ra một cách độc lập mà kết hợp với việc tính toán thiệt hại vật chất với mức cao hơn mức thông thường. Mức bồi thường trung bình ít nhất không dưới 15.000 Crown/1 tháng (tiền Thụy Điển).

Có thể thấy rõ rằng nguyên tắc chung được nhiều nước áp dụng là mọi thiệt hại dù là vật chất hay tinh thần đều được bồi thường. Tuy cách tính mức đền bù có khác nhau nhưng tựu trung lại, cách tính theo thiệt hại thực tế và theo lương ngày công của Trung Quốc là chi tiết và rõ ràng hơn cả. Cách tính thiệt hại và đền bù như vậy có lẽ cũng khả thi đối với hoàn cảnh thực tế của Việt Nam hiện nay.

6. Phân định trách nhiệm bồi thường thiệt hại gây ra

Đây là vấn đề phức tạp nhất cả lý luận và thực tiễn trong việc bồi thường thiệt hại trong hoạt động tố tụng hình sự. Vì vậy trước tiên cần điểm qua các cơ sở lý luận cho việc xây dựng các quy định về trách nhiệm đại diện.

a) Vấn đề chủ quyền quốc gia và quyền miễn trừ của Nhà nước

Trước đây, rất nhiều quốc gia thực hiện nguyên tắc “chủ quyền miễn trừ”. Nguyên tắc này cho rằng nhà nước được hưởng quyền miễn trừ quốc gia nên không thể bị coi là bị đơn trong những vụ kiện yêu cầu bồi thường. Khi nhân viên Nhà nước xâm phạm quyền lợi hợp pháp của công dân, tổ chức thì đó là hành vi mang tính cá nhân, Nhà nước không phải chịu trách nhiệm bồi thường. Trong số các nước vẫn còn giữ quan điểm này có Hoa Kỳ. Tuy nhiên, trên thực tế, quy định cá nhân nhân viên cơ quan nhà nước chịu trách nhiệm bồi thường là không phù hợp với nguyên tắc công bằng. Do đó, vào cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX, một số quốc gia đã bắt đầu đưa ra chế định Nhà nước bồi thường mà trong đó Nhà nước là chủ thể chịu trách nhiệm bồi thường. Ngay cả tại Hoa Kỳ, quan điểm "chủ quyền quốc gia" cũng đang dần dần trở nên lạc hậu và ít được áp dụng. Tuy nhiên, ở các vụ kiện cụ thể, các nguyên đơn tại Hoa Kỳ thường có xu hướng yêu cầu bồi thường từ cá nhân người tiến hành tố tụng và cơ quan chủ quản của họ bồi thường về cùng một thiệt hại gây ra một cách riêng rẽ (tuy vẫn trong cùng một vụ kiện).

Theo quy định của pháp luật quốc tế, trách nhiệm pháp lý quốc tế của Nhà nước bao gồm hai yếu tố cấu thành là:

- Hành vi trái pháp luật quốc tế (việc thực hiện không đúng hoặc không thực hiện các nghĩa vụ quốc tế) thuộc trách nhiệm của Nhà nước; và

- Nhà nước có nghĩa vụ bồi thường những thiệt hại do hành vi trái pháp luật quốc tế gây ra. Vì thiệt hại đó có thể là vật chất hoặc phi vật chất nên trách nhiệm bồi thường cũng có thể là trách nhiệm vật chất hoặc trách nhiệm phi vật chất và được thực hiện dưới nhiều hình thức: khôi phục lại nguyên vẹn trạng thái ban đầu trước khi xảy ra hành vi vi phạm; đền bù bằng tiền, hiện vật hoặc bằng dịch vụ; công khai tuyên bố về hành vi vi phạm và lời xin lỗi của bên gây thiệt hại,... Ngoài trách nhiệm bồi thường vật chất, bên gây thiệt hại còn có thể bị trả đũa hoặc chịu sự trừng phạt do bên bị thiệt hại áp dụng.

Như vậy, nếu cơ quan tư pháp hoặc công chức thuộc các cơ quan tư pháp khi thi hành công vụ có những hành vi vi phạm nghĩa vụ quốc tế của Nhà nước thì Nhà nước phải chịu trách nhiệm pháp lý về hoạt động của các cơ quan và công chức tư pháp đó và phải thực hiện nghĩa vụ bồi thuờng thiệt hại do các hành vi của họ gây ra. Trên thực tế, một trong những dạng phổ biến nhất của trách nhiệm pháp lý của Nhà nước trong pháp luật quốc tế hiện đại chính là trách nhiệm phát sinh do Nhà nước vi phạm nghĩa vụ đối xử công bằng với công dân nước ngoài trên lãnh thổ của mình.

b) Về sự phân định trách nhiệm giữa cơ quan chủ quản và cá nhân người tiến hành tố tụng

“Thuyết trách nhiệm đại diện” cho rằng nhân viên công tác trong cơ quan nhà nước có hành vi vi phạm pháp luật trong khi thực hiện chức năng, nhiệm vụ mà gây tổn hại thì phải chịu trách nhiệm, Nhà nước đã đại diện chi trả tiền bồi thường tổn hại, sau đó Nhà nước có quyền thu hồi lại khoản bồi hoàn từ nhân viên có hành vi gây tổn hại.

"Thuyết chuyển giao lao động tạm thời" của Australia có sự lý giải rạch ròi hơn cả. Nội dung của thuyết này như sau: một người quản lý lao động luôn tạo điều kiện để người lao động cung cấp dịch vụ cho khách hàng. Nếu trong quá trình thực hiện công việc đã được ấn định mà người lao động gây thương tích cho người nào đó thì nhìn chung người quản lý lao động phải chịu trách nhiệm trừ khi chứng minh được rằng hậu quả của việc chuyển giao là đã phải chuyển cả trách nhiệm cho người mà mình đã thuê. Lý do chính cho việc này là người quản lý lao động khác với người lao động, đã lựa chọn người làm thay mình và do đó đã sẵn sàng chịu trách nhiệm về cách thức thực hiện công việc mình thuê. Hơn nữa, người quản lý lao động đã tính toán mọi chi phí kể cả tiền lương thuê người lao động và chi phí rủi ro cho những sự cố phát sinh trong quá trình làm việc của người lao động. Tuy nhiên, điều đó không có nghĩa là người quản lý lao động phải chịu trách nhiệm về mọi hành vi sai phạm của người lao động ngay cả khi người đó đang thực thi nhiệm vụ để được trả lương. Người quản lý lao động chỉ phải chịu trách nhiệm về những hành vi mà chính mình đã uỷ quyền hoặc phê duyệt cho người khác thực hiện một công việc nào đó thay mình.

Với cách lập luận như vậy, một khi người công chức có vi phạm gây thiệt hại cho công dân thì trước hết Nhà nước phải có trách nhiệm bồi thường cho người bị hại còn việc xử lý công chức có vi phạm và trách nhiệm của người công chức đó tới đâu là việc riêng của cơ quan nhà nước (người sử dụng lao động) với công chức (người lao động làm công ăn lương) đã gây thiệt hại cho Nhà nước do hành vi sai trái trong khi thi hành công vụ. Có như vậy các cơ quan nhà nước mới giữ được lòng tin của công dân. Điều này không những nâng cao uy tín của các cơ quan nhà nước và tăng thêm sự uy nghiêm của pháp luật mà còn có lợi cho xã hội nói chung, vì một khi đã có niềm tin vào các cơ quan bảo vệ pháp luật thì nhân dân nói chung và những người bị hại nói riêng sẽ hy vọng rằng họ sẽ tìm thấy công lý và sẵn sàng hợp tác hay phối hợp giúp đỡ các cơ quan chức năng để ngăn chặn những hành vi vi phạm pháp luật hoặc phòng ngừa tội phạm.

Một số quốc gia thành lập chế độ bồi thường trong đó cả nhà nước và nhân viên cơ quan nhà nước cùng chịu trách nhiệm bồi thường. Ý nghĩa tích cực của việc này là nó tăng cường tính trách nhiệm, thận trọng trong việc thực hiện chức năng, nhiệm vụ của nhân viên cơ quan nhà nước, phòng trừ lạm dụng quyền và phát sinh hành vi vi phạm pháp luật. Như vậy, bất luận là lỗi vô ý hay cố ý, mọi tổn hại trước tiên đều do Nhà nước bồi thường, sau đó căn cứ vào lỗi của cá nhân mà đưa ra mức bồi hoàn tương ứng. Đây chính là quan điểm đang được áp dụng ở Trung Quốc. Tuy nhiên, pháp luật của Trung Quốc chưa đưa ra những quy định cụ thể đối với trình tự bồi hoàn phí bồi thường, cũng chưa có quy định rõ ràng về vấn đề trợ giúp kinh tế cho những người phải bồi hoàn phí bồi thường. Ngoài việc bồi hoàn tiền bồi thường cho Nhà nước, tuỳ theo mức độ vi phạm mà nhân viên nhà nước phải chịu hình thức kỷ luật hành chính hoặc bị truy cứu trách nhiệm hình sự.

c) Phân định trách nhiệm giữa các cơ quan tố tụng

Pháp luật Trung Quốc chia ra hai loại vi phạm pháp luật của các cơ quan tiến hành tố tụng: các hành vi xâm phạm quyền công dân trong tố tụng hình sự và các phán quyết hình sự xâm phạm quyền công dân.

Hành vi xâm phạm quyền thứ nhất bao gồm: bắt giữ sai; tạm giam sai; áp dụng biện pháp cưỡng chế, hạn chế sai quyền tài sản; bức cung, tra tấn bị can; sử dụng vũ khí, dụng cụ chuyên dùng trái pháp luật; áp dụng trái pháp luật các biện pháp cấm đi khỏi nơi cư trú, bảo lãnh trái pháp luật. Các loại vi xâm phạm này do các cán bộ thuộc cơ quan công an, kiểm sát thực hiện.

Hành vi xâm phạm quyền thứ hai bao gồm các phán quyết hình sự do toà án đưa ra trái với nguyên tắc xét xử (nghiêm minh, đúng người, đúng pháp luật). Cụ thể là xử phạt đối với người không đáng phạt, tuyên phạt người vô tội hoặc áp dụng hình phạt quá nặng đối với người đáng ra chỉ phải chịu hình phạt nhẹ. Các phán quyết hình sự sai có thể do nhận định sự việc sai hoặc do áp dụng sai pháp luật.

Hoa Kỳ và Australia là hai quốc gia có quan điểm miễn trừ hoàn toàn trách nhiệm của tòa án đối với việc tuyên các bản án oan, sai. Với qui trình đào tạo luật và cách thức lựa chọn, bổ nhiệm thẩm phán rất chặt chẽ cùng với những tiêu chuẩn rất cao nên thẩm phán thường là người có trình độ chuyên môn cao, nghiệp vụ vững vàng. Mặt khác thủ tục tố tụng đối tụng đã hạn chế những rủi ro và sai lầm mà thẩm phám dễ mắc phải trong xét xử. Thủ tục tố tụng ở Hoa Kỳ (thủ tục tố tụng đối tụng) được coi là tương đối hoàn hảo, dựa trên một giả định thực tế là mỗi bên tham gia tố tụng (công tố viên, bị cáo, các bên trong vụ kiện dân sự) đều phải có nghĩa vụ chứng minh lập luận của mình là đúng đắn và phù hợp với các tình tiết của vụ án.

7. Cơ quan giải quyết bồi thường và thủ tục yêu cầu bồi thường

Bồi thường thiệt hại trong tố tụng hình sự ở mỗi nước đều có qui định riêng nhưng nhìn chung các nước đều quy định thủ tục đơn giản, đặc biệt và thời hiệu ngắn. Cơ quan giải quyết bồi thường thiệt hại thông thường là toà án.

Tại Trung Quốc, theo qui định của Luật Nhà nước bồi thường thiệt hại thì việc giải quyết bồi thường thiệt hại sẽ do Hội đồng bồi thường của toà án thực hiện. Luật này phân biệt hai trường hợp: trường hợp các cơ quan gây thiệt hại tự nguyện đứng ra bồi thường cho người bị hại và trường hợp người bị thiệt hại yêu cầu cơ quan tiến hành tố tụng phải bồi thường.

- Trường hợp các cơ quan gây thiệt hại tự nguyện đứng ra bồi thường cho người bị hại, nếu đương sự không đồng ý với quyết định của cơ quan có nghĩa vụ bồi thường thì phải yêu cầu kháng án tới Hội đồng bồi thường của toà án hoặc cơ quan cấp trên của cơ quan có nghĩa vụ bồi thường.

- Trường hợp người bị thiệt hại yêu cầu cơ quan tiến hành tố tụng phải bồi thường, người yêu cầu có thể đưa ra yêu cầu bồi thường với bất cứ cơ quan nào trong số các cơ quan cùng có nghĩa vụ bồi thường. Cơ quan nào nhận được đơn yêu cầu trước thì phải giải quyết việc bồi thường. Sau khi nhận được đơn hoặc lời đề nghị yêu cầu bồi thường thiệt hại, cơ quan có nghĩa vụ bồi thường phải nhanh chóng xem xét và trong thời hạn hai tháng phải giải quyết bồi thường cho người bị hại. Hội đồng bồi thường, sau quá trình thẩm tra, xem xét nhận thấy đơn yêu cầu bồi thường thiệt hại của người bị hại là hợp lý phải ra quyết định bồi thường thiệt hại bằng văn bản và cơ quan có nghĩa vụ bồi thường thiệt hại có trách nhiệm thực hiện quyết định này. Trong trường hợp cơ quan có nghĩa vụ bồi thường đã quá thời hạn mà không bồi thường hoặc người yêu cầu bồi thường không đồng ý với mức bồi thường, người yêu cầu bồi thường có thể kiện lên cơ quan cấp trên trong thời hạn 30 ngày kể từ khi hết thời hạn. Và trong thời hạn 2 tháng kể từ khi nhận được đơn yêu cầu xem xét lại thì cơ quan xem xét lại phải đưa ra quyết định xem xét lại. Nếu cơ quan xem xét lại không giải quyết thì người yêu cầu bồi thường kiện lên TAND. Điều 23 Luật Nhà nước bồi thường thiệt hại Trung Quốc quy định TAND từ trung cấp trở lên phải thành lập Hội đồng bồi thường gồm 3 đến 7 thành viên. Hội đồng bồi thường của toà án trong thời hạn 7 ngày kể từ khi nhận đơn phải ra quyết định lập án. Hội đồng bồi thường trong thời hạn 3 tháng phải ra quyết định có bồi thường hay không. Quyết định của Hội đồng bồi thường do Chủ tịch Hội đồng bồi thường ký tên và đóng dấu của toà án.

Luật Bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự của Nhật Bản lại qui định một cách cụ thể rằng toà án có thẩm quyền thụ lý và giải quyết đơn yêu cầu bồi thường thiệt hại là toà án đã tuyên người đó vô tội. Còn theo các qui định về trình tự bồi thường thiệt hại của pháp luật Pháp thì việc giải quyết bồi thường thiệt hại cũng được tiến hành theo một trình tự đặc biệt và thuộc thẩm quyền của Phòng hình sự Toà phá án. Với những qui định này, pháp luật Pháp và Nhật Bản đã không trao thẩm quyền xét xử bồi thường thiệt hại cho các toà án, các cơ quan khác đã gây oan sai nhằm tránh sự không công bằng và thiếu khách quan của các cơ quan này trong việc xem xét yêu cầu và bồi thường thiệt hại cho người bị hại.

Pháp luật tố tụng hình sự của Pháp gắn việc bồi thường thiệt hại cho công dân do oan sai với việc chứng minh sự vô tội của họ. Vì vậy, việc bồi thường thiệt hại sẽ là kết quả của trình tự xem xét lại bản án. Tuy nhiên, người bị hại và gia đình cũng cần phải thể hiện yêu cầu bồi thường bằng đơn yêu cầu bồi thường.

Tại Hoa Kỳ, một thủ tục điển hình xét bồi thường thiệt hại cho những trường hợp bị oan sai do các cơ quan tiến hành tố tụng gây ra có thể được mô tả như sau:

Trước hết, tòa án phải xác định xem nhân viên công quyền có thực hiện hành vi trái pháp luật không và hành vi đó có phải là nguyên nhân trực tiếp dẫn đến thiệt hại của công dân không. Các bên liên quan được miễn trách nhiệm trong trường hợp tòa phát hiện rằng:

- Nhân viên công quyền không thực hiện hành vi sai trái mặc dù công dân có thể bị thiệt hại;

- Nhân viên công quyền có thực hiện hành vi sai trái nhưng hành vi đó không gây thiệt hại cho công dân;

- Nhân viên công quyền thực hiện hành vi sai trái và hành vi đó gây ra thiệt hại cho công dân nhưng nhân viên đó lại được miễn trách nhiệm theo một số quy định cụ thể khác.

Tiếp theo, tòa án phải xác định hành vi sai trái của nhân viên hay không bằng cách xác định hành vi sai phạm của nhân viên có được thực hiện trong khi thi hành công vụ hay không để xác định trách nhiệm bồi thường thiệt hại của cơ quan chủ quản.

Tòa án phải quyết định về mức độ bồi thường thiệt hại. Mỗi tòa án được quyền tự quyết định về mức độ bồi thường thiệt hại căn cứ vào các tình tiết cụ thể của vụ án. Bên nguyên có nghĩa vụ chứng minh tổng số các thiệt hại do hành vi sai trái gây ra.

Một ngoại lệ về cơ quan xử lý bồi thường thiệt hại là Thụy Điển. Thụy Điển có một cơ quan của Chính phủ chuyên trách (Văn phòng bồi thường thiệt hại) giải quyết bồi thường cho những người bị oan sai trong tố tụng hình sự. Văn phòng có 9 luật sư và 4 cán bộ quản lý cùng với một số cán bộ giúp việc. Văn phòng bồi thường thiệt hại có những chức năng: (i) tư vấn pháp luật cho Chính phủ; (ii) giám sát việc các cơ quan Nhà nước hạn chế quyền tự do báo chí; (iii) đại diện cho Nhà nước trong các vụ kiện dân sự có yếu tố nước ngoài; và (iv) xem xét giải quyết việc bồi thường cho người bị bắt, giam giữ và bị tù oan.

Tại New South Wales, Australia, có 2 thiết chế là Uỷ ban tư vấn người bị hại và Cục trợ giúp người bị hại đặt dưới sự quản lý của Bộ Tư pháp. Người bị hại có thể nộp đơn yêu cầu bồi thường cho Cục trưởng Cục trợ giúp người bị hại hoặc gửi cho Thư ký Toà án và trong trường hợp đó Thư ký Toà án có nhiệm vụ chuyển đơn cho Cục trưởng Cục trợ giúp người bị hại vào thời gian sớm nhất có thể thực hiện được. Kèm theo đơn là những giấy tờ và chứng cứ liên quan. Thời hiệu cho việc nộp đơn yêu cầu bồi thường là trong vòng 2 năm sau khi vụ việc xảy ra hoặc trong vòng 2 năm kể từ khi người bị hại trực tiếp bị chết. Trong trường hợp đặc biệt nếu có lý do chính đáng thì Cục trưởng là người quyết định có xét đơn quá thời hiệu hay không. Ví dụ: phạm tội với phụ nữ, trẻ em và nếu người nộp đơn chứng minh được rằng mình không hề biết gì về thời hiệu mà Luật qui định. Sau khi được Cục trợ giúp người bị hại thụ lý đơn thì một Dự thẩm viên (Assessor) xem xét đánh giá mà không cần họp hội đồng. Sau khi xem xét, điều tra và cân nhắc thận trọng Dự thẩm viên sẽ ra quyết định hoặc là bác đơn hoặc ra quyết định cho nạn nhân được nhận bồi thường theo đúng những hướng dẫn qui định tại Điều 65 của Luật. Sau khi có quyết định thì Cục trợ giúp sẽ có giấy báo cho người đứng đơn trong đó nêu rõ số tiền được bồi thường và cách bồi thường cùng với những lý do cụ thể. Trong trường hợp đơn bị bác thì Cục trợ giúp cũng có giấy báo và nói rõ lý do vì sao đơn bị bác.

Còn theo quy định của pháp luật quốc tế, việc giải quyết vấn đề thực hiện trách nhiệm bồi thường của một Nhà nước đối với công dân, pháp nhân hoặc quốc gia có chủ quyền khác hiện nay chủ yếu thông qua con đường ngoại giao: khi công dân một quốc gia bị xâm hại bởi hoạt động của cơ quan, công chức tư pháp của một quốc gia khác thì quốc gia mà công dân đó có quốc tịch được quyền khiếu kiện về trách nhiệm pháp lý quốc tế của quốc gia kia và khiếu kiện này được coi là của chính quốc gia chứ không phải của công dân vì công dân không phải là chủ thể của quan hệ quốc tế.

Ngoài những vấn đề phân tích trên đây, còn có một vấn đề khác mà pháp luật của nhiều nước đề cập đến trong các quy định về nhà nước bồi thường thiệt hại của mình. Đó là vấn đề đại diện. Các nước có quy định về vấn đề này đều cho phép người khác đại diện cho người bị hại yêu cầu bồi thường thiệt hại, nhất là trong trường hợp Điều 6 Luật Nhà nước bồi thường thiệt hại của Trung Quốc "nếu người bị hại chết thì người thừa kế hoặc người thân khác có quan hệ nuôi dưỡng với người bị hại có quyền yêu cầu bồi thường. Pháp nhân hoặc tổ chức bị hại mà bị giải thể thì pháp nhân hoặc tổ chức kế thừa có quyền yêu cầu bồi thường."

Điều 2 Luật bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự của Nhật Bản cũng quy định nếu người có quyền yêu cầu bồi thường đã chết thì người thừa kế có quyền yêu cầu bồi thường thiệt hại.

Pháp luật của Pháp thì quy định nếu người bị oan sai đã chết thì vợ/chồng, hoặc bố mẹ, hoặc con của người đã chết, người thừa kế hoặc được uỷ quyền có quyền yêu cầu bồi thường; nhưng trong trường hợp việc yêu cầu bồi thường được thực hịên bởi những người cơ quan hệ xa hơn thì khoản bồi thường chỉ bao gồm những thiệt hại vật chất (chứ không bao gồm những thiệt hại về tinh thần) mà bản án sai đã gây ra cho họ.

8. Nguồn chi kinh phí bồi thường

Tại Trung Quốc, Nhà nước bồi thường từ kinh phí của cơ quan có nghĩa vụ bồi thường.

Tại Hoa Kỳ, trong đại đa số các trường hợp, cơ quan phải đứng ra bồi thường là chính quyền địa phương hoặc chính quyền liên bang chứ không phải cơ quan tố tụng có nhân viên vi phạm. Tại bang New South Wales, Chính phủ thành lập Quỹ bồi thường thiệt hại được đặt dưới sự quản lý của Bộ Tư pháp (Cục trợ giúp người bị hại).

III. KẾT LUẬN VÀ ĐỀ XUẤT

Qua nghiên cứu so sánh quy định pháp luật và thực tiễn áp dụng chế định bồi thường thiệt hại của một số nước ngoài và đối chiếu với thực tiễn của Việt Nam, nhóm nghiên cứu đã rút ra một số đề xuất và kiến nghị như sau:

1. Tiếp tục nhanh chóng hoàn thiện các quy định pháp luật về chế định bồi thường thiệt hại. Về hướng hoàn thiện, nhóm nghiên cứu cho rằng các quy định của Trung Quốc là rất đáng tham khảo vì những lý do sau đây:

- Trung Quốc có nhiều điểm tương đồng với Việt Nam về triết học, văn hóa, kinh tế, quá trình phát triển;

- Trung Quốc có các quy định pháp luật tương đối chặt chẽ và chi tiết về chế định này.

Tuy nhiên, đó mới chỉ là nhận xét về giá trị tham khảo chung, ở từng quy định cụ thể, nhóm nghiên cứu cho rằng cách làm của các nước khác cũng rất đáng để chúng ta học tập. Cụ thể như sau:

1.1. Về khái niệm oan sai: nhóm nghiên cứu cho rằng pháp luật cần có quy định rõ thế nào là oan, thế nào là sai để lấy đó làm tiêu chí đánh giá một cách tương đối chính xác tình hình thực tiễn. Việc quy định rõ đó cũng có thể giúp cho chúng ta xác định chính sách phù hợp cho từng giai đoạn: hiện nay do điều kiện còn khó khăn, Nhà nước có thể mới chỉ đủ điều kiện bồi thường thiệt hại cho các trường hợp oan, các trường hợp sai sẽ được giải quyết khi có điều kiện thuận lợi hơn;

1.2. Về căn cứ để xác định bồi thường thiệt hại do oan, sai: rõ ràng một bản án sơ thẩm hay một bản án phúc thẩm tuyên vô tội là những căn cứ xác thực nhất cho việc bồi thường thiệt hại. Trong những trường hợp như vậy, thiết nghĩ tòa án phải đề cập ngay tới vấn đề bồi thường thiệt hại trong bản án và người được minh oan chỉ phải làm một thủ tục cuối cùng là nhận tiền bồi thường. Đối với những trường hợp việc oan sai được phát hiện trước khi vụ án được đưa ra xét xử, chúng ta nên theo kinh nghiệm của Trung Quốc là để ngỏ hai khả năng: một là các cơ quan tiến hành tố tụng tự nguyện xét bồi thường cho người bị thiệt hại; hai là người bị hại làm đơn yêu cầu bồi thường gửi cho cơ quan tiến hành tố tụng đề nghị giải quyết. Trong cả hai trường hợp, nếu người bị thiệt hại vẫn chưa đồng ý với cách giải quyết của cơ quan tiến hành tố tụng thì có thể kiện tiếp ra tòa án. Tuy nhiên, thủ tục giải quyết những vụ kiện yêu cầu bồi thường thiệt hại do oan sai phải được cân nhắc để vừa nhanh gọn, vừa chính xác, không gây thắc mắc, "oan sai" cho các cơ quan và người tiến hành tố tụng;

1.3. Về tiêu chí xác định thiệt hại và mức độ bồi thường, nhóm nghiên cứu cho rằng kinh nghiệm của Trung Quốc rất phù hợp với Việt Nam. Đó cũng chính là lý do nhóm nghiên cứu nhấn mạnh và phân tích kỹ những quy định này của Trung Quốc trong phần nghiên cứu so sánh trên đây;

1.4. Về phân định trách nhiệm bồi thường thiệt hại: đây là một vấn đề vừa tế nhị, vừa phức tạp trong quan hệ giữa các cơ quan tố tụng. Các nước cũng không quy định chi tiết về vấn đề này. Pháp luật Trung Quốc có quy định những người bị thiệt hại có quyền đưa ra yêu cầu về cơ quan phải bồi thường thiệt hại cho họ. Thiết nghĩ đây cũng là một giải pháp phù hợp với hoàn cảnh của chúng ta. Các cơ quan tố tụng cũng cần soạn thảo và ban hành quy chế về trách nhiệm trong những trường hợp oan sai để tránh/giảm xảy ra những vướng mắc không đáng có trong việc xử lý vấn đề trách nhiệm;

1.5. Về kinh phí thực hiện việc bồi thường, việc quy định lấy từ kinh phí của cơ quan trực tiếp gây thiệt hại như cách làm của Trung Quốc chắc hẳn sẽ ít tính khả thi hơn việc quy định chính quyền địa phương trực tiếp chi trả cho người bị thiệt hại từ ngân sách địa phương, sau đó khấu trừ vào phần kinh phí cấp cho cơ quan gây thiệt hại (cách làm của Hoa Kỳ). Cách làm thứ hai này cũng sẽ tạo điều kiện thuận lợi hơn cho người dân trong việc làm thủ tục lấy khoản kinh phí được bồi thường sau khi đã có quyết định của cơ quan có thẩm quyền.

1.6. Về hình thức văn bản: theo kinh nghiệm của các nước, việc nhà nước bồi thường thiệt hại đối với những trường hợp bị oan sai do các cơ quan tiến hành tố tụng gây ra phải được quy định trong một văn bản luật. Đối với thực tiễn của Việt Nam, nhóm nghiên cứu cho rằng đây cũng là một kinh nghiệm cần áp dụng để có thể đảm bảo hiệu lực thi hành cũng như tính cưỡng chế của các quy định liên quan.

2. Các biện pháp hỗ trợ khác có thể được thực hiện

- Quan tâm hơn nữa tới dư luận báo chí về những trường hợp sai phạm đã được các cơ quan này phát hiện và đăng tải.

- Tăng cường chỉ đạo các cơ quan tư pháp trong hoạt động điều tra, bắt, giam giữ, truy tố, xét xử các vụ án hình sự, kiên quyết giảm tình trạng oan sai. Tăng cường trách nhiệm pháp lý của các cơ quan điều tra và Viện Kiểm sát nhân dân đối với công tác bắt, giam, giữ. Việc bắt, giam phải được xem xét, phê chuẩn đối với từng trường hợp, từng đối tượng cụ thể; đối với những trường hợp có bắt, giam hay không bắt, giam cũng đều được thì không bắt, giam. Sai sót trong việc bắt, giam, giữ ở địa phương nào thì trước hết Viện Kiểm sát nhân dân ở địa phương đó chịu trách nhiệm.

- Để nâng cao hơn nữa trách nhiệm của các thẩm phán khi xét xử, tránh oan sai hay bỏ lọt người, lọt tội, việc đăng tải công khai các bản án là một điều cần thiết. Tại các nước theo truyền thống luật án lệ, việc đăng công khai các bản án trong các Tổng tập án lệ và việc thiết lập, lưu hành các cơ sở dữ liệu bản án đã có từ rất lâu đời. Tại rất nhiều nước theo truyền thống luật thành văn, các bản án cũng được đăng công khai và đầy đủ trên các tập bản án hoặc tạp chí chuyên ngành của tòa án. Rõ ràng các thẩm phán sẽ có trách nhiệm hơn với lời tuyên án của mình nếu bản án được công bố công khai; hơn thế nữa, các bản án đã được đăng tải sẽ là một nguồn tham khảo rất hữu ích cho cả các nhà lập pháp, những người thi hành pháp luật, các thẩm phán và các cán bộ nghiên cứu, giảng dạy pháp luật. Theo nhóm nghiên cứu, trong giai đoạn hiện nay ở Việt Nam, tuy việc đăng tải toàn bộ các bản án đã tuyên là chưa khả thi nhưng việc thiết lập cơ sở dữ liệu (điện tử) các bản án điển hình đã là điều cần thiết, cấp bách và trong tầm giải quyết của chúng ta. Bộ Tư pháp cũng đã có đề án được Chính phủ phê duyệt về việc thiết lập cơ sở dữ liệu bản án điển hình. Vấn đề chỉ còn là sự quan tâm đầu tư của nhà nước.

- Sau khi ban hành Luật hoặc Nghị quyết về bồi thường thiệt hại đối với những trường hợp bị oan sai do các cơ quan tiến hành tố tụng gây ra” Toà án nhân dân tối cao, Viện Kiểm sát nhân dân tối cao cần ban hành các văn bản hỗ trợ việc thi hành và hướng tới việc đạt tới mục tiêu phòng ngừa lâu dài như điều lệ truy cứu trách nhiệm án sai của Viện Kiểm sát nhân dân, đồng thời, có tổng kết một số án sai điển hình đã được Nhà nước thực hiện bồi thường.

Tất cả những kiến nghị cụ thể trên của nhóm nghiên cứu trên thực tế mới chỉ là các biện pháp "xử lý ngọn", là phương thức xử lý tình thế. Để xử lý triệt để hơn vấn đề này, chúng ta phải áp dụng cả các biện pháp "xử lý gốc", tức là các biện pháp có tính lâu dài và triệt để, làm sao cho số lượng những vụ án oan sai ngày càng giảm xuống. Để làm được việc này cần phải có những biện pháp tác động trực tiếp tới chất lượng hoạt động của các cơ quan tiến hành tố tụng như nâng cao năng lực chuyên môn, tăng cường trách nhiệm pháp lý đối với từng trường hợp cụ thể được phân công xử lý, thực hiện các chính sách hợp lý về lương bổng, đãi ngộ vật chất, gắn liền trách nhiệm với khen thưởng, kỷ luật,...

^([1]) Báo cáo của Uỷ ban thường vụ Quốc hội và Báo cáo của Chánh án Toà án nhân dân Tối cao tại kì họp thứ 7/QHX về công tác toà án.

Đề tài - Đề án

Luận án - luận văn

Đặc san thông tin KHPL

Tài liệu hội thảo khoa học

Bài trích tạp chí

Sách

Tài liệu xem nhiều nhất

CƠ SỞ DỮ LIỆU TƯ LIỆU TÀI LIỆU KHOA HỌC PHÁP LÝ